Farvel frå Negev

Brev 18

…………………

Kjære deg.

Ja, dette vert siste brevet eg sender til deg på denne turen. Klokka 12 midnatt kjem drosjen som skal køyra oss til flyplassen. Så er me heime ein gong på ettermiddagen i morgon. 

Eg reknar med du vil spørja korleis eg har likt meg her nede, så eg skal vera frampå og fortelja det no med ein gong. Du veit, eg har uroa i kroppen. Reisefeber kallar nokre det. Bagasjen er ferdigpakka og det er 12 timar å venta. Slikt er eg ein trave til.  Har likt meg godt her nede, nesten for godt. Du forstår, eg har fått meg ein ven her nede. Brei over baken, litt urein i lyden av og til, men eit funn når timane vart lange. Eg las meg gjennom mursteinen om ho Jerusalem som eg har fortalt deg om. I korte økter helst. Innimellom slo eg og han Blüthner tida i hel best me kunne. Eg har no alltid vore litt skeptisk når det gjeld tyskarar. Det heng vel saman med at både du og eg er fødde under den ulukkelege krigen, den gongen dei beste tyskarane var dei som var døde.

 

Eg og Blüthneren

Men han Blüthner derimot vart ein trufast ven. Eg har aldri vore borti maken. Det er ikkje lite sagt så mykje som eg har sett av verda og så gammal eg har vorte. Men han Blüthner er kanskje endå eldre. Ikkje veit eg. Men han skal ha eit nummer ein eller annan stad, og i våre internett-tider kan eg finna ut både når han vart laga og til kven. Både Brahms, Debussy, Ravel og andre gamle vidkjende komponistar hadde alle sine Blüthnerar, og her i huset står ein. Alle var kjende for sin spesielle lyd.

«Faren» til denne Blüthneren  heitte Julius Blüthner og budde i Leipzig. Han ver ein aktiv fyr. Kjøpte ein pianofabrikk og utvikla og utvida så dei var oppe i 500 Blüthnerar for året. Alle med eigne identitetar og nummer. Denne er sjokoladebrun og som sagt brei over bakenden. På spansk snakkar dei om piano når strengene står på opp og ned. Så er det «piano de cola» - piano med rumpe på godt norsk. Der ligg strengene flatt og der er stort lok til å opna så lyden vert sterkare. Under det loket står visstnok identitetsnummeret.

Huset her er av leir-stein som du veit, og akustikken er spesiell. Han Blüthner står på skrå ut frå hjørnet bak inngangsdøra og trivst godt der. Han ser ut til å lika varmen, og at klimaet er tørt. Rett nok har lufta vore fuktig, heilt opp i 70 eit par dagar, men normalt er det mykje mindre.

Eg skulle likt å taka han med heim, men det går ikkje. Først fordi me på flya et pressa saman som sardinar i boks. Utan olje rett nok, men like tett.  I tillegg er det prisen, både på flyfrakta og Blüthneren. Instrumentet er til sals for den nette sum av 25 000 dollar. Eigaren ville selja. Han har visst  ikkje plass til instrumentet heime hjå seg sjølv. Så hamna det i kroken her i huset, til glede for slike som klør i fingrane. Som meg.

Utandørs er det blomster og tre som eg har hengt fingrane i og. Epletre, pæretre, mangotre, diverse drueplantar, ein olivenlund og ei mengde blomster har vore mitt ansvar. Øydemarksroser og nokre bustetroll til hekk som visstnok kjem frå Australia. Av frukt har me nytt pasjonsfrukt av den raude sorten, sitronar, mentol og sitrongras. Kona hjelpte meg å reinska ugras. Det finst her nede og. Me er ikkje nærare himmelen i Israel enn i Noreg. Ikkje på den måten i alle fall. Ikkje elles heller er eg redd.

 

Denne var biene sin favoritt i morgontimane

Det same gjeld arbeidsfolka. Det er laga eit lite husvære på taket. Eit soverom, ei lita stove, eit bad og kombinert gang og kjøken. Arbeidet skulle vore ferdig i juni, - så til slutten av juli, og no når me reiser, 20. august, er det endå ei vekes arbeid att. Om dei kjem då, karane. Ikkje nokon «Sunnmørshalvtime» som dei sa på møta der nord. Skulle møtet starta klokka 19.00, var det normalt å koma i gang 19.30. I mellomtida skulle me stakkarane som både kunne klokka og forstod kva 19.00 tydde, venta og venta og venta. Ein ikkje uvesentleg del av opphaldet vårt her har og vore å venta. Arbeidarane går heim litt over middag fredag for dei må heim til seg sjølve til sabbaten startar. Eigentleg når ein kan sjå 3 stjerner på himmelen. Men det er vanskeleg å sjå når ein bur i ein by med mykje lys. Dessutan kan ein sjå dei tre stjernene tidlegare på vinteren enn om sommaren. Derfor er det utarbeidd ein kalender som fortel når sabbaten startar. Kvar sabbat. Året rundt, og på varierande tider. Den same måten når han endar laurdag ettermiddag.

Men på oss er det klistra ein annan etikett: Kristne. Sidan vår kviledag er søndagen, kjem dei ikkje på arbeid hjå oss då heller. Dei kjem først på måndagen. Om dei kjem, då. Eller tysdag. Eller onsdag. Eller torsdag. Både irriterande og slitande, så du forstår at han Blüthneren måtte trøysta meg så godt han kunne. Eller rettare: Så godt eg kunne. Han vart flinkast.

 

Til tider fall det mykje dogg

Lat meg til slutt fortelja litt om dags-rytmen vår her nede med det same. Opp i 6-tida kvar morgon. Normalt var himmelen då overskya og det har dogga på natta. Nokre gonger meir og andre mindre. Då kunne me sitja ute og nyta morgonen i rundt 30 varmegrader. Kattane skulle ha mat (trass forbodet som du veit), og me hadde vår andakt. Arbeidde så ute for å vera ferdige med det før sola vart for varm i 8-9-tida. Om ikkje me måtte handla eller gjera noko anna her i byen eller lenger vekke, heldt me oss inne etterpå. Citroenen takka for seg for vel ei veke sidan og vart slept til merkeverkstaden. Etterpå har me gått litt turar og har handla på den lokale butikken. Mykje dyrare enn inne i byen, men me fekk det viktigaste. Frå rundt klokka 17 på ettermiddagen starta arbeidet ute att. Då skulle vatningsanlegget på olivenlunden på eit par timar. Plenen og blomstrane i hagen trong og sitt for å overleva både i bed og i potter. Framleis var temperaturen over 35. 

Men på ettermiddagen kom vinden. "Havgula", kallar eg han endå eg ikkje veit om han har sett havet nokon gong. Sola går til ro i sjutida, og det vert fint å sitja ute i kveldsbrisen enten ved inngangsdøra eller på taket. Skumringstimen er kort, men med lys både på gata og i hagen, kan ein gå tur eller berre slappa av til kroppen er i sovemodus.

TV? Ja, her er flatskjerm på alle rom med både CNN, TVE og anna, men me har ikkje hatt dei på ein einaste gong. Me brukar nettet både til å lesa aviser og høyra nytt. Eller senda brev til deg. Me hadde to brev me ville senda med vanleg treskopost. Posthuset i Be’er Sheba var fullt då me trekte nummer ved inngangsdøra. Over 120 før oss. Etter ei stund var det to sete ledige, og der vart me sitjande neste halvanna timen og glo.

Me hadde noko å glo på og. Ein stor del av dei som venta, var beduinkvinner. Dei fleste svartkledde. Nokre rikt broderte kjolar, ei med glinsande paljettar, og andre svært fattigslege og enkle. Hjå dei fleste stakk andletet fram som ein avlang runding i alt det svarte. Andre hadde berre ei glipe der ein kunne skimta auga. Gjerne med ei hempe over naseryggen slik at ikkje glipa skulle verta for stor.

Han som fortalde meg om dei 70 brunnane, fortalde at mange beduinar frå Sinai og Egypt har flytt over grensa og slege seg til nær Be'er Sheba. Langs hovudvegane rundt byen er store leirar med telt eller enkle hus. Rønner ville dei sagt dei som er oppalne i ein by. Der er det esel, kamelar («Pass deg for kamelar langs vegen». Du hugsar vel skiltet?), store ballar med noko som ser ut som tørrhøy, og elles rot og rask i lange baner.  Men beduinane flytter hit fordi dei får barnetrygd. Det sa han. På hi sida av grensa fekk dei ingen ting. 

Beduinleirar er det mange av rundt byen. Langs vegen kan me sjå dei med store saue- og geiteflokkar stundom.

På posten var også – så langt me kunne sjå – pengar å henta. Truleg trygd eller sosialhjelp. Over 80 % av desse kvinnene er analfabetar så der var menn som hjelpte dei å lesa kva som stod på lappane og nummera når dei skulle gå til lukene. Kvinnene hjelpte kvarandre, men og nokre ungdomar, truleg jødiske sosialarbeidarar var der. Dei var lette å kjenna på kippaen, denne vesle hua dei fester med hårnåler. Kona hadde så lyst å ta bilete, men sidan me for dei såg ut som erke-utlendingar, let ho vera. Ho er litt kjenslevar som du veit. Eit funn når ho snur den sida til.

I hovudstadsbladet, Jerusalem Post, stod det eit stykke skrive av ei beduindame som hadde vorte advokat. Eit unikt tilfelle. Ho klaga over kvinneundertrykking, æresdrap og eit samfunn korkje politi eller andre autoritetar greier å få innsyn. For litt sidan vart ei ny kvinne funne drepen, men som så ofte før vart ikkje mordarane funne og ingen straffa for ugjerninga. Det er grenser for kva politiet kan finna ut når heile samfunnet, kvinnene og, teier som veggen.  Går politiet for hardt fram for å finna mordarane, vert det slege opp verda over og både lekmann og prest – også der heime i  Gamlelandet me skal reisa tilbake til i dag – ropar over seg om kor galne jødane er. Mishasndling eller det som endå verre er. Kvinnene og borna ho advokatdama påstod vart både undertrykte og mishandla, ja, av og til drepne, er usynlege både for politiet og for media. Skreiv ho.

Då du og eg såg dagsens lys, snakka folk om dei «einøygde». Det var dei som heldt med tyskarane. Det auga som skulle sett all mishandling og vald mot gode nordmenn, var dei blinde på. Hitt auga derimot såg altfor godt. Det dei ikkje såg, la dei til sjølve. For pengar, for eigne fordelar eller berre for å vera «tidsriktige». «Up to date» som det heiter på godt norsk. Slik er det visst med jødekritikarane no for tida og. 

Nei, eg får trøysta meg med han Blüthner så kenge eg kan. Ein tyskar med klang i. Ein som gler alle, det være seg jødar, beduinar eller grekarar. Og meg.

Ha ein god kveld. Me snakkast – på skikkeleg - snart.

Meg.

Jerusalemsfeber og meire til

               

Brev 15

………

Kjære deg.

No har eg  venta på brev frå deg i mange dagar. Har du sovna i sokkane? Her fortalde eg deg om han Sigurd, vår barndoms helt som herja seg fram langs Midt-i havet heilt til Jerusalem, og du teier. Fortset du slik, sluttar eg å skriva brev til deg. Forstår du? Skriv snart.

Om Jerusalem likte besøket til han der Sigurden, står det ikkje noko om. Ikkje alltid lett å forstå seg på damer heller. Mursteinen min har side opp og side ned om ho Jerusalem. Sekshundre og endå fleire sider om korleis ho vart feira som ei dronning, men neste augneblink valdteken og miskjend. Dei slost om ho så både fillene og pilane flaug. Brukte armbrøst eller kanoner, krumknivar eller sverd. Nokre rosa ho opp i skyene medan hine prøvde å riva henne ned etter beste evne. Ikkje berre jødar og muslimar. Neidå. Nidkjære kristne frå Roma, Moskva, Konstantinopel, London, New York og Oslo. Same ulla alle saman.  

Alle hadde si meining og visste korleis alt skulle gjerast. Alle meinte det var deira soleklare rett å bestemma kva som helst, kvar som helst og når som helst. Ja, med ho Jerusalem altså. Dei som hadde minst å seia, var jødane. Sjølvsagt. Dei var heimfødingar.

No var ikkje jødane dei første som hadde budd i byen. Då Daviden og karane hans tok byen, heitte han Salem eller noko anna rart. Han fekk sjølvsagt byen oppattkalla etter seg sjølv. Davidsbyen. Men kjært barn har mange namn. Slik vart ho Jerusalem. Folk drøymde om henne verda over og ville så gjerne sjå henne både i dette livet og det neste.

Amerika sin store president, Abraham Lincoln,  hadde ikkje berre namnet til jødane sin stamfar, han budde og lenge i eit av dei amerikanske «Jerusalem»: «New Salem». Han rekna seg ikkje som ein spesielt religiøs mann, men hadde ein minister som hadde reist verda rundt. Han hadde vitja Jerusalem og skrive bok om ho. 14. april 1865, på veg til teateret, føreslo han Abraham for kona at dei skulle ta «ei pilgrimsreise til Jerusalem». Etterpå fortalde ho at han kviskra like før skotet small: «Å, eg skulle så gjerne vore i Jerusalem!».

Drap og liknande underhaldning har alltid vore ein del av livet på scenene verda rundt. Også i Jerusalem. Men fordelen med teateret er at der vert same personane drepne kveld etter kveld for etterpå gå på restaurant og eta kvelds. Men det kunne ikkje han Abraham. Lincoln altså. Kona hans sa etter drapet: «No er han midt i det himmelske Jerusalem». Ho fann trøyst i den tanken. Det skal me unna henne. Den trøysta har styrkt mange.

Men ikkje berre hennar uheldige Abraham lengta etter Jerusalem. På 75 år, frå 1800 til 1875 kom det ut rundt 5000 bøker om ho Jerusalem berre på engelsk, og «Jerusalems-feberen» vart så sterk at fullstappa båtar med pilegrimar kom til landet kvart einaste år. I tillegg til dei som kom landevegen.

Lat oss halda oss til dei store. Ein av dei skal ha lidd av Jerusalems-feberen, var tsar Nicolas den første. Han vitja det russiske «Nye Jerusalem», eit kloster grunnlagt av patriarken Nikon i 1656. Der hadde dei bygt mellom anna ein tru kopi av Den heilage grava. Dit reiste dei russiske ortodokse kristne på pilgrimsreiser heilt til klosteret brann i 1808. Dei sparde mykje pengar på å korta både avstand og reisetid. Nicolas vitja staden i 1818, vart «djupt rørt» og starta oppatt-bygginga etter brannen. Arbeidet vart fullført, for så å verta rasert av Hitler sine lakeiar som leid av Anti-Jerusalems-feber. Han og Mufien i Jerusalem. Ho Nye Jerusalem ved Moskva opplevde dermed det same som med ho gamle på åsane i Judea. Nokre bygde og andre reiv ned.  

Heime hadde me han Arn-Ola. Han hadde hatt fin jobb på hotell i Bergen, men vart tvinga heim att for å ta garden. Han snakka resten av livet om «dette jordiske vanstellet»,- kva han no meinte med det. Men han hadde i alle fall heilt rett på eitt punkt: Det jordiske vanstellet er ikkje lett å verta klok på enten det er der heime eller Judea. 

Amerika var «Det lova landet» for undertrykte kristne enten dei reiste med «Mayflower»frå England eller med «Restauration» frå Stavanger. Det jordiske vanstellet statlege og kyrkjelege herrar påtvinga dei, gjorde livet heime uleveleg. I tillegg trudde visst mange at indianarane «over there» var etterkomarar frå dei tape stammane som var førde til Babylonia og aldri fann vegen heim att. Temmeleg krigerske grannar desse «jødane», men dei kunne omvendast og verta skikkeleg folk. Dermed fekk utvandrarane som vandra inn både nye Jerusalem, Salem eller kva bibelsk namn dei nytta, og si lokale jødiske misjonsmark. 

Kanskje «jødane» der var enklare å omvenda enn jødane i ho Jerusalem? Dei autentiske held stand og har overlevt alt: Evangelisering med eller utan sverd, allmisser og pisking, gasskammer og kva anna vår forvirra menneskeætt har bydd dei.  Dei er så uforanderlege og eigenrådige som berre deira eigen JHVE kunne skapt dei. Heldigvis. Me skal vera glade for det. Utan hadde nok både dei og ho Jerusalem vore vekke for lenge sidan.

Politikk er ikkje lett å forstå seg på, det er du og eg så hjarteleg samde om. I alle fall ikkje storpolitikk. Nokre riv ned for å byggja opp att på sin eigen måte. Nokre riv berre ned. Ja, du veit kven eg tenkjer på…  Berre nokre få driv trufast byggearbeid med dei sender lynsnare augnekast både til høgre og til venstre. 

Godt me har lokalpolitikken. Der me kjenner folka og veit både kva dei gjer og kva dei seier. Dermed kan me røysta på dei beste. Ja, du stemmer vel KrF i år og?

Med beste helsing frå oss her.

Meg.

Verda sin sjakk-hovudstad

Brev 17

…………………

Kjære deg.

Er du ferdig med oppussinga no? Sist du skreiv , var det berre å måla listane og vaska ut før du kunne flytta inn att på soverommet. Godt å koma i si eiga seng. Då kviler kroppen best, søvnen vert betre og kona blidare.  Eg har høyrt folk snakka om å sova søtt, men for meg er svevnen korkje søt eller sur. Andre seier dei søv tungt og nokre at dei søv lett, men korleis kan dei vita det?  Søv dei på badevekta kanskje?

Her er soveromma oppe omtrent ferdige, så no kan folk koma og sova som dei vil, enten det er tungt eller lett, søtt eller surt. Luftavkjølingsanlegg heitte det i gamle dagar før me lærde det nye norske ordet airecondition. Varmepumpe, seier nokre, men her nede er det kuldepumpe. Vår oppgåve her nede var så sjå etter huset og arbeidarane. Og så har me vaska, reinska ugras, klipt plenen, vatna blomane og gjort anna forefallande arbeid som eit eller anna klokt hovud kom på å kalla det ingen hadde funne noko namn på. 

 

Brua over elva har plass til mykje vatn, men sjølve elva er berre ein liten bekk i sanden no.

Me tenkte å vera turistar og, men det vart berre til Be’er Sheva. Du hugsar eg fortalde om Abrahams brunn og tamarisken han planta. Men soga stogga ikkje der for 3000 år sidan. Det gjorde dei ikkje der heime hjå oss heller. Nei då. Han Abraham vandra rundt i øydemarka her med dyra sine. Forfedrane våre rak land og strand rundt og dreiv jakt, fiska og åt det dei fann anten det var på sjø eller land.

Forresten, slik han Abraham slo seg ned i utkanten av Falestina, tok folka der heime til å slå seg ned på den tida og. Vart fastbuande. Dei planta ikkje tamariskar eller grov brunnar så langt me veit, men dei kunne planta eitkvart lite og halda husdyr.

Etter som åra gjekk, vart det ein by her nede som han Abraham grov etter vatn. Hit kom karavanane både frå sør og nord, aust og vest for å drikka. Det må ha vore reine Sinsenkrysset som Oslofolka snakka om i gamle dagar. Før dei grov vegane ned, altså.

I 1917 kom den engelske hæren oppover etter å ha lagt under seg Egypt. Dei jaga dei ottomanske soldatane føre seg nordover. Sjefen deira i Konstantinopel, - der Sigurden vår reid då hesten hans miste gullskoen, hadde bygt ein politistasjon i byen. For å halda orden på området. General Allenby og dei engelske soldatane ville til Jerusalem og endå lenger. Allanbyen såg alvorleg på situasjonen. Dersom han hadde kontrollen her, ville det vera uråd for fiendane å falla hæren i ryggen når dei reiste vidare nordover.

Han ser alvorleg ut på minnesmerket dei har på politistasjonen og. Forresten, eg veit ikkje om minnesmerke er rette ordet. «Byste» kallar nokre det. Du veit ein slik statue der dei har skore  kroppen av om lag i høgde med brystvortene, og kasta resten. Dermed står hovud og skuldrar att på ei eller anna fin søyle og ser mishandla ut. Og det må vel alle forstå. Ingen av oss ville vel lika å verta avskorne på denne måten enten me er berømte eller døde. 

Same dagen som dei slost om øydemarka her nede, skreiv Lord Balfour heime i England under ein deklarasjon som han fekk æra for, men ikkje hadde skrive: «Hans Majestets regjering ser med velvilje på etableringa i Palestina av ein nasjonal heim for det jødiske folk…» Han, som Abraham, let andre gjera tungarbeidet medan dei sjølve fekk både æra og plass i sogebøkene. Er det ikkje likt seg, du.

Engelskmennene hugsa forresten heller ikkje på at Ph skulle lesast F. Dermed vart Falestina Palestina og er det framleis.

Be,er Sheba, «hovudstaden i Negev» har eit par hundre tusen innbyggjarar i dag, og særleg mange russisktalande både jødar og ikkje-jødar. Turistreklamen, ved sida av å reklamera med dei 5 regndagane sine for året, kallar seg «Mulighetenes hovedstad». Reklame gjer seg best på bokmål som du veit. Korkje Bennett eller andre av dei store og viktige i bransjen synest nynorsk eignar seg når dei skal selja oss til utlendingane. Eg trur ikkje dei ein gong ville greia å omsetja denne språkblomsten «Mulighetenes hovedstad» til han Ivar i Åsen sitt mål. 

 Same året som det norske fjordlandskapet og Nærøyfjorden kom på Unesco si verdsarvliste, kom Be’er Sheba der og. Vått eller tørt. Like vakkert og vilt uansett. 

 

Slik ser landskapet ut der menneskja ikkje vatnar....

Elles er det fleire namn på byen her nede i øydemarka: Til dømes «Sjakkhovudstaden». Men då er det ikkje snakk om dette vesle landet som ikkje er større enn Hedmark fylke. Nei, sjakkhovudstaden for heile verda. Ingen by i verda kan skilta med fleire stormeisterar i sjakk enn Be’er Sheba, takka være dei mange russiske jødane som har flytt hit. Slå den du! Då byen hadde 160 000 innbyggjarar var reklamen: "Vi har ein stormeister i sjakk pr. 20 000 innbyggjarar". Noreg har pr. i dag 11 og me reknar oss i fleire-millionarklassen. 

Du, er det ikkje på tide at me tek fram att sjakkbrikkene? Eg kjem heim att til helga. Blås støvet av brettet og gjer det klart. Noreg treng stormeisterar. 

Ha ein god dag.

Meg.