Med empati som våpen   2

Ein av Amalie Christies venner, psykiateren Jon Leikvam som ho kallar «superjøssing», prøvde å betra tilhøva til dei som hamna i «isfronten» sine hender. På eit spørsmål om ikkje han som «jøssing», gledde seg over rettsoppgjeret, svarar han:

« - Jeg fikk i alle fall ikke anledning til å glede meg særlig lenge når jeg så hva som skjedde med de landsvikmistenkte i fengslene og fangeleirene. Det var skremmende å se på nært hold hvordan seierherrene behandlet den tapende part og hvordan gatejustisen og pøbelaktigheten florerte. Massepsykosen var skremmende, det fantes ingen hemninger og selvkritikk. Det var som om folk hadde gått frå vettet og ikkje kunne glede seg uten samtidig å pine og plage taperne. Seierherrene brukte ikke tortur under forhørene, men allikevel forekom adskillig mishandling som alvorlige slag og spark, simulerte henrettelser og de groveste trusler om skyting. Smertefulle oppstillinger og straffeeksersis var vanlige foreteelser de første månedene. Likeledes den konstante underernæring som førte til mangelsykdommen beri-beri. Dessutan led mange fanger fryktelig ved tanken på hvordan familien, særlig hvordan kone og barn skulle klare seg i den lovløsheten som hersket utenfor murene. I mange tilfeller var endog begge foreldrene arrestert og barna blitt tatt hånd om av familie og bekjente. Myndighetene viste iallefall ingen barnevennlig omsorg. Ofte mistet barn både hus, hjem og omsorg.» (s.91).

Boka «Med empati som våpen» har eit døme på soningstilhøva på Sydspissen fangeleir som vart rapportert til politimesteren i Tromsø, skrive om i bladet «Nordlys» 27.10.1945, og seinare og i hovudstadsaviser. Fangen Harald Pedersen fekk denne behandlinga:

Baksida av boka fortel dette

 

1.  Arrestert 10. mai 1945 og seinare sendt til Sydspissen fengeleir. Under arrestasjonen vart han ribba for klede, sko, tobakk og 380 000 kroner.

2. Han vart informert om at han skulle skytast, og at han måtte grava si eiga grav. I alt vart han oppstilt for avretting 12 gonger, men i siste augneblink stoppa «for nye forhør».

3. Han vart innestengd i mørkecelle to og ein halv månad.

4. Lite mat. Av drikke berre ei halv flaske for veka.

5. I to og ein halv månad måtte han sova i ei likkiste som vart fylt med vatn. Kisteloket vart lagt på og fleire gonger heldt han på å døy av luftmangel.

6. Fleire forhør der han berrføtt vart slegen med gummikøller under føtene for å tilstå ting han ikkje hadde gjort. Torturen føregjekk til han besvimte.

7. Under forhør vart han sparka så sterkt i magen at han hadde blodig avføring.

8. Han var slegen med kølle i nyreregionen så han i fire veker hadde blod i urinen.

9. Han fekk straffeeksersis frå ein og ein halv til tre timar, under banking og pisking på naken overkropp. Dette føregjekk i to og ein halv månad.

10. For å tilstå, vart han med bakbundne hender heist opp etter føtene med hovudet ned, og så piska eller banka med stokk til han besvimte. Ein del gonger var han heilt avkledd og fekk også kjønnsorgana mishandla som del av behandlinga.

11. Utenom dette, vart han avkledd og piska 24 eller 26 gonger.

12. Han vart brent i munnen ved at dei førde inn ein glødande kniv.

13. Ved ein anledning måtte han stå mellom ein glødande omn og veggen til kleda vart svidde, og han fekk stokkeslag og spark i underlivet.

14. Han vart fleire gonger slegen i hovudet, mellom anna med eit brote sleggeskaft, til han blødde frå nasa, øyre og munnen.

15. Vaktene prøvde å få han til å springa så dei kunne «skyta han under flukt»[1]. Tre gonger vart det skote på han med skarp amunisjon.

16. Alle ynskje om tilsyn av dokter, «ble hånlig avvist».

Om dette berre hadde vore måten ein fange utbroderte tilhøva i fengslet på, kunne ein tru det var overdrive. Men saka hans vart prøvt for retten, og dommen fall 21. mai 1946. Som dommen etter morda ved Skrikerudvatnet i Trøgstad, viser denne dommen og eit resultat som for mange berre kan karakteriserast som blodig urett.

Tre av fangevaktarane vart dømde til 30 dagars arrest, gjort betinga. Det vil i praksis seia at dei gjekk fri. Det same gjorde leirsjefen, fenrik Storaas, som vart heilt frikjent. Så lite brydde norsk rettsvesen seg om «dei andre» sine rettar og lidingar den gongen.

Justismininster Gundersen kalte rettsoppgjeret etter krigen eit lyst bilete med berre «enkelte svarte flekker».(s.94).

For den som ser forbi det glansbiletet me vart oppdregne med i etterkrigsåra, er boka «Med empati som våpen» nyttig, men deprimerande og trist.

Nett derfor trengst bøker som «Hva visste hjemmefronten» - trass i dokumenterte feil og manglar.

I alle fall slik eg ser det….

 

Ingen har lov å  bruka heile eller deler av teksten uten på førehand å ha skriftleg løyve frå meg.

---

[1] Skoten under flukt var ein metode som og vart mykje nytta av militærdiktatur i Søramerika.

 

Med empati som våpen

Dei to siste åra har bloggen min vore innom tema knytt til Israel og jødar både i 1940-45 og elles. Det er framleis eit av mine interessefelt.

I år har eg lese og tenkt på ting Ingeborg Solbrekken tek opp i boka «Med empati som våpen», ei bok Genesis gav ut i 2004. Hovudpersonen, Amalie Christie, var frå Vidarshov på Hedmarken. Med sin sosiale status, si utdanning som musikar i Tyskland, og gjennom sitt kontaktnett med jødiske musikarar, kom ho til å spela ein viktig rolle i både motstandsrørsla og med å hjelpa jødar under og etter krigen. Ei interessant bok.

Kapittel 10, «Jødearrestasjonene»

Kapitlet fortel om korleis «Den norske forvaltningen tilpasset seg glatt okkupasjonsmakten. Mange sorenskrivere, lensmenn og byskrivere over hele landet gikk tilsynelatende ureflektert i gang med å registrere jøder. I administrasjonsrådets møteprotokoll av 16. mai 1940, opplyser jøssingpolitimester Welhaven at han har fulgt tyskernes pålegg om å inndra jødenes radioapparater utan å vente til saken var behandlet i overordnede instanser. -----

Den norske politisjef Karl A. Martinsen sendte søndag 25. oktober samme år et kodet telegram til samtlige norske politikamre, der han beordret alle jødiske menn med J-stempel i passet arrestert frå klokken seks om morgenen mandag 26. oktober 1942. Deres formuer skulle deretter beslaglegges og jødiske kvinner pålegges daglig meldeplikt. Aksjonen hadde vært under planlegging i norsk statspoliti og politidepartementet siden fredag, hvor flere tjenestemenn deltok i å sette opp navnelister og trykke skjemaer.

Det norske statspolitiet utviste her en uforbeholden lojalitet til Quisling og de tyske okkupantene». (Sitat frå sidene 45 og 46).  

Norsk politi og rettsvesen sine handlingar under og etter krigen, er trist lesing. Samstundes er det lett å kritisera og ha meiningar om kva dei burde ha gjort, ikkje minst for oss som aldri har vore oppe i noko liknande.

Årstala i desse avsnitta kan ikkje stemma. Først står mai 1940. Seinare står det at 25. oktober samme år (1940?) gjekk ordren ut om å arrestera alle jødiske menn. Arrestasjonane skjedde 26. oktober 1942, dagen etter at ordren vart utsendt så langt eg forstår av samanhengen. Ikkje over to år på førehand. Hovudpersonen i boka og andre greidde likevel å berga nokre jødar unna politiet og tyskarane sine klør. Mellom anna pianisten Ernast Glaser.

I heimen til familien Christie budde ein halvjøde som ikkje var registrert nokon stad. Men dei på lennsmannskontoret i Vang visste det. Dei oppgav han, og kom med arrestordren alt 26. oktober.

Mankiewics, som mannen heitte, gjekk med cyanidtablettar i lomma, og tok desse i arresten. Han ante kva som venta han. Liket vart sendt tilbake til folket på Vidarshov, og han vart gravlagd på Vang kyrkjegard.

Ei spanande bok om ein interessant person

« - Fire uker etter at Mankiewics var tatt, ringde de fra Vang lensmannskontor. Likrøvere frå lensmannsetaten skulle komme og hente hans kommode, hans seng, hans klær og verdisaker. Hva synes du? Det er så vondt at man klarer neste ikke å snakke om det! Og hvem visste om den lille familien på Hjellum stasjon, et kvarters vandring fra oss? Familien Glott med små barn og alt. Nei, jeg kan ikke snakke om det, det er så grusomt. Også disse menneskene ble angitt av lensmannsetaten». (s. 49).

Kapittel 18 «Frå streng jøssing til silkefront»

Her kan me lesa om korleis nazistar, nazi-symaptisørar, tyskarjenter og tyskarborn vart dømde etter krigen. Her kjem mange opplysningar om etterkrigsoppgjeret som ikkje er kjekke å lesa. Eg sjølv vaks opp med glansbiletet av norske heltar, og tyske og norske anti-heltar. Svart og kvitt. Og stakkars den som meinte noko anna.

Forfattaren brukar «jøssing» slik eg lærde då eg var liten: «Begrepet Jøssing, kom først i omløp i våren 1941, som en betegnelse på en anti-tysk og NS-fiendtlig nordmann». Men når forfattaren plasserer Jøssingfjorden i Sogn, er det eit bomskot:

Jøssingfjorden, ein smal fjord i Sokndal kommune, var sentrum for eit storpolitisk oppgjer 14. februar 1940. Det tyske forsyningsskipet «Altmark» var på heimveg med 300 engelske krigsfangar. Det hadde fått løyve til å bruka norsk territorialfarvatn og vart eskortert av ein norsk tropedobåt.

«Altmark» vart oppdaga av britiske fly, og ein britisk jagar gjekk for å ta han. Tyskarane gøymde seg i Jøssingfjorden i Rogaland. Noreg var på det tidspunktet eit «nøytralt land», og den norske torpedobåten vart liggjande på vakt i fjordmunninga for å stoppa engelskmennene. Til inga nytte. Heldigvis!

Trass juridiske retningslinjer som ikkje gav engelskmennene rett til å gå inn i norsk farvatn, gjekk jagaren «Cossack» inn fjorden og tok opp kampen. Tyskarane tapte og dei engelske krigsfangane utfridde og tekne til England. Ut frå desse hendingane vaks begrepet «jøssing» fram…

«Silkefront» versus «Isfront»

Boka brukar desse orda som indikatorar på to retningar i oppgjeret etter 1945, både det juridiske og det sivile. Slik boka framstiller det, vart dei som hadde hatt kontakt med NS og tyskarane, møtte med ein isfront, medan mange som hadde spelt på lag med tyskarane, vart tekne på med silkehanskar. Til dømes norske politifolk. Norske musikarar som hadde spelt etter oppdrag av tyske eller norske NS-myndigheiter, vart hardt dømde, trass at mange ikkje hadde hatt tysk- eller NS-sympati.

Det er vel ikkje utnaturleg å tenkja at for mange var det naturleg å ta hemn, men ein del av det som vart gjort, stiller landet og rettsvesenet vårt i eit dårleg lys. Eg har i ein tidlegare blogg vore inne på rettssaka etter drapa ved Skrikerudvatnet i Trøgstad. «Med empati som våpen», har eit like grovt eksempel. Det skal eg ta i neste blogg.

 

Ingen har lov å kopiera heile eller deler av teksten uten på førehand å ha innhenta

 skriftleg løyve frå meg.