Det er sagt at «Alle nordmenn har ei meining om jødane». Og, vart det lagt til: «Dette er trass i at dei fleste av oss ikkje kjenner ein einaste jøde!» Årsaka skulle vera Bibelsoga me hadde i skulen i gamle dagar.
No har tidene forandra seg både med Bibelsoga og jødane. Ikkje det at eg trur fleire nordmenn enn før har jødiske venner eller veit om jødar i sin omgangskrins. Enten bur me på stader der det ikkje finst jødar, eller så gøymer dei seg så godt at me ikkje oppdagar dei! Men, i motsetning til tida då eg vaks opp – og det er grådig lenge sidan, «ser og høyrer» me om jødar nesten kvar einaste dag. Gjennom ulike medium sjølvsagt. Enten det er papirmedium eller andre.
Me vert dagleg fora med opplysningar om dei. Også løgner vert tekne opp att og opp att til me medie-konsumentane trur det er sant. Ikkje berre «Fake news». «Fake olds» og. Til og med ting frå tida då antisemittisme heitte «jüdenhass».
Eg – ein jøde?
Ein av lektorane på lærarskulen sa han var norsk nordmann i Noreg! Det er eg og, både når det gjeld etnisitet og stasborgarskap. Men eg seier: … for tida i Noreg! Skulle så gjerne reist og periodevis levt i andre deler av verda.
No har eg rett nok ein ukjend oldefar frå Trondheim. Bortsett frå oldemor og han, er me hordalendingar av undergruppa stril. Mitt eventuelle jødiske genmateriale reknar eg derfor som ikkje-eksisterande. Men er det genane det går etter? I vår tid er kjønn «avgjort etter kva du har mellom øyrene og ikkje mellom beina», vart det sagt i eit program på NRK. Er det det som eg har mellom øyrene og ikkje den genetiske arven min som er avgjerande? Då er eg kanskje jøde likevel?
Han såg betre enn eg…
Lat meg ta deg med 50 år tilbake i tid. Eg var ny misjonær i Sør-Amerika. Ein eldre medarbeidar og eg var på veg til ein avsidesliggjande landsby lengst nord på pampasen. Ein skyfri og glovarm dag. Jordvegen var tørr. Etter bilen letta det seg ei stor støvsky som nådde oss att kvar gong me måtte bremsa på grunn av hol i vegen. Den gongen hadde berre dei rikaste luftavkjøling i husa og bilane sine. Me drøymde om det. No hadde me opne alle glasa som fanst.
Sveitte og støv klistra seg til kroppen. Det klødde like mykje som insekta som prøvde å eta oss opp. Skitne var me og. Utanpå. Bilen både utanpå og inni.
Me køyrde kilometer etter kilometer utan å sjå korkje hus eller folk. Me kom til ei lita elv og måtte fylgja den før me kom til brua. Då sa reisekameraten min:
- Stopp. Me må ha eit bad!
Eg protesterte. Me mangla både badebukser og handdukar. Men han heldt på sitt:
- Her er det langt til folk og ingen trafikk. Dessutan er det vanleg at folk badar nakne så avsides som dette er! Kom an. Lat oss hoppa uti!
Ei lita sandstrand og roleg elvevatn gjorde sitt. Litt etter var me uti. Djupt var det ikkje, men nok til å symja nokre tak. Herleg. Fekk skylt av oss sveitten og slappa av i vatnet før me måtte vidare.
Det som gjer at eg endå hugsar hendinga, var kommentaren som kom etter at reisekameraten min hadde tagt lenge. Orda kom liksom med ettertrykk:
- Men du er ikkje jøde!
Me hadde bada nakne sjølvsagt, og han hadde sett at eg ikkje var omskoren. Eg hadde ikkje ofra slikt ein tanke. Som nykomling tenkte eg meir på slangar, piraja og andre farlege ting både i vatnet og i skogen langs elva! I ettertid har eg tenkt at kanskje var det ikkje berre varmen som gjorde at han så ville ta det badet?
Jødar først i Paraguay
Me hadde ikkje budd lenge i Sør-Amerika før me fekk møta jødar. Og som – eg hadde nesten sagt «normalt» - møtte me dei når me handla. Første supermarknaden i landet, «El Pais», var eigd av jødar. Møbelforretninga ved sida av hadde og jødisk eigar. Ho «sjølv» var enkje då me lærde å kjenna henne. Dei hadde immigrert frå Aust-Europa.
Ein annan stad der me handla, var «Alemana» som og selde matvarer. Eigarane var tyskarar. Han som arbeidde i kjøtdisken i eine butikken, høyrde me snakka norsk oss i mellom, og snakka norsk til oss! Han hadde budd i Noreg (i Trondheim?), vart sendt til Tyskland under krigen, men overlevde og hamna til slutt her. No budde han i Asuncion. Det eg hugsar han best for, var kommentaren då ein gammal nazist døydde på eit billeg pensjonat lenger oppe i byen.
Dødsfallet vart slege stort opp i avisene. Namnet hugsar eg ikkje, men han var identifisert på grunn av ei hand som var stygt skamfaren. Under krigen var han kjend som «Slaktaren frå Riga», stod det i bladet. Då vaktarane frå konsentrasjonsleirane var arresterte, greidde han å hoppa av toget i fart. Han fekk handa øydelagt under hjula, men han overlevde, gøymde seg og kom seinare til Sør-Amerika.
Det vart sagt at han var så bitter og vanskeleg å ha med å gjera at dei andre nazistane vende han ryggen.
Han i kjøtdisken sa:
«Han torturerte meg då eg var fange under krigen. Hadde eg visst at han budde her, hadde eg sikkert drepe han!"
