Ei verd full av urett

Urinnbyggjarane i verda: 

Må dei undertrykkjast i internasjonal rettspraksis

fordi dei ikkje har kultur og samfunn bygd på europeisk tankegang og ”logikk”?

Jorda vart verre og verre I Guds augo; ho vart full av urett. (Genesis 6,11)

Frå  “dei store oppdagingane”,[i] - tida då europearane for alvor tok til å leggja verda under seg, har regelen vore at ”oppdagarane”, har retten til å fastsetja kva som er lov og ikkje lov. Ut frå sin eigen såkalla ”logiske” tankegang har dei, - eller me, valsa over folk og kulturar som har bygt samfunnsordning og kunnskap på andre kriterium enn våre europeiske.

I ”La conquista ” og dei andre stadene europearane skaffa seg koloniar, sette dei sjølve standarden for ”rett og gale”. Dermed vart ”lova” det som tente dei  eller oss best.

Korleis kunne privatfolk frå Europa koma til Sør-Amerika og kjøpa så store landområde som Mayntzhusen og dei andre gjorde?  Korleis kunne Martensbrørne hogga tømmer på så store område at det tok dagar å gå frå eitt hogstfelt til eit anna[ii]?

Dei overvunne. (Foto ibj /Frå paraguayisk bok)

Svaret er enkelt. Indianarane hadde andre prinsipp for retten til jorda. Tankegang, språk og idear var annleis. Først tok ”conquistadoren” landområde etter landområde med sverd, undertrykking og vald, og seinare gjorde etterkomarane det same med sine skrivne ”papir”. Ikkje kunne indianarane lesa og skriva, og heller ikkje forstod dei verdien av det nedskrivne ordet før det var for seint. Kort sagt overgrep både med sverdet og pennen.

Då det laga seg ein nasjonal overklasse av europearar, etterkomarane av desse med europeiske kvinner, eller born europearane hadde fått med indianarkvinner, oppstod bruk av skøyte på jord i landet[iii]. Staten og ein del rike familiar vart dermed eigarar av alt land! Seinare selde dei område etter område til dei som hadde pengar. Oftast til europarar med ”hard valuta”.

At der budde indianarar og fattige på desse områda, visste alle. Men, sidan dei ikkje hadde rettar ut frå den europeiske tankegangen, var dei rettslause. Tradisjon og ”hevd” frå den tida då europearane levde i steinalderen, var null verd.

Mayntzhusen kjøpte også jorda med indianarar og fattige inkludert. Det at han braut med vanleg praksis i relasjonen sin til acheane, var kanskje grunnen til hans fall.  Det normale var drap og eller utnytting.

Ein del statar i Sør-Amerika prøver å gjera godt att for ”fedrane sine synder” ved å lovfesta urfolk sin rett til område som tradisjonelt, - eller historisk sett, var deira. På papiret fint og rosverdig, men i praksis bortimot ugjennomførleg.  Korleis kan folk som ikkje rår over skrivne kjelder bevisa sine rettar når motparten har skrivne dokument og har vore eigarar av  jorda i 4-500 år?

Frå www.etsy.com

Men dette gjeld ikkje berre retten til jord. Det eg vil setja fokus på her, er mykje vidare. Det gjeld også retten til kunnskap og retten til å utnytta denne.

I skandinavisk soge har me ein prest og ein presteson som utmerka seg innan botanikkstudier i Europa i si samtid: Lars Levi Laestadius og Carl Nilsson Linnaeus eller Carl von Linné som han vart heitande. Rett nok laga Linné eit system for registrering av plantar som sidan har vorte allment, men ingen kan påstå at nokon av dei ”fann opp plantar”. Nei, dei samla plantar og kunnskap om desse i dei lokalmiljøa plantane høyrde heime. Alle desse plantane hadde tidlegare eigne namn som skifte etter stad og talemål.

Men Carl von Linné fann ein plante som ikkje var “registrert” tidlegare, og kalla han opp etter seg sjølv: Linnea, eller Linnaea borealis. Eg er ikkje i tvil om at til dømes på Strilelandet  – der eg kjem ifrå, hadde dei sitt eige namn på planten.  Det er normalt over alt der folk lever i nær kontakt med naturen. Men i dag er ”ur-namnet”  vekke. Att står ein liten, rosa klokkeblomst  og heidrar sin svenske ”oppdagar”!

Så til Sør-Amerika. Ein plante som lei same skjebne som Linnaea borealis, har fått innpass i norsk kosthald siste åra. Mannen som er opphavet til dette, er (sjølvsagt?) ein europeisk immigrant til Paraguay: Mosè Giacomo Bertoni eller Moisés Santiago Bertoni, fødd i Sveits i 1857 og død i Paraguay i 1929.     

Puerto Bertoni sett frå Rio Parana (Frå en.wikipedia.org)

Bertoni kom til Paraguay i 1887. Han budde ei tid i ”Puerto Candelon” ved elva Yaguarazapa, der Mayntzhusen 15 år seinare kjøpte jord og grunnla ”Colonia Mayntzhusen”. Truleg kunne Bertoni kjøpt same jorda, men han valde å reisa mykje lenger oppover elva Parana. Elva Monday renn ut i Parana ikkje langt frå ”Tres Fronteras” , staden der Brasil, Argentina og Paraguay grensar mot kvarandre på kvar sine sider av elvane. Litt lenger sør kjøpte Bertoni i 1891 12 500 hektar og kalla det "Colonia Guillermo Tell", - i dag kjend som ”Puerto Bertoni”.

Var planen  å selja ut jorda til europeiske immigrantar, så vart det mislukka. Derimot fekk Bertoni der i skogen ein ”orkesterplass” til å studera plantar og dyr, og deretter registrera desse. Det seiest at han registrerte 7000 plantar og 6500 insekt, men om det stemmer, veit eg ikkje. Uansett gjorde han eit formidabelt arbeid.

Bertoni sin jordbrukskalendar Foto: ibj.

Han studerte indianarar og skreiv bøker. Ein del av informasjonen fekk han frå menneske omkring seg, og brukte dermed andre kjelder og ikkje personlege observasjonar. Det han skriv om indianarar, verkar derfor meir som fiksjon enn forsking når me les det i dag. Derimot skal hans observasjonar om plantar og dyr, vera eksakte.

Bertoni dreiv jordbrukseksperiment. Han laga ei bok for bønder der såing og hausting, planteslag, klima og anna er sett inn i ein tidsplan for heile året. Han laga  ”Regnvers-kalendar” for Paraguay. Etter å gjort meteorologiske observasjonar i mange år, fann han at på visse datoar regna det oftare enn på andre. Derfor kan du i Paraguay framleis få kjøpt kalendrar der desse datoane er merkte med ”Truleg regn”. 

I skulen lærde me at poteta og tobakken kom frå Sør-Amerika. Dei første europearane som kom til Paraguay, oppdaga at indianarane laga ein te av blada på eit tre. Spanjolane prøvde først å forby bruken, men seinare vart denne produksjonen ei ikkje uviktig inntektskjelde i koloniane. Bertoni klassifiserte planten under namnet  ”Yerba maté” (Ilex Paraguayensis). Teen har vore til sals som urtete her i Noreg lenge,  men er no vanleg salsvare i mange av innvandararbutikkane.

Bilete frå internett

Bertoni oppdaga og at indianarane brukte ein plante som smaka søtt, og som ikkje høyrde til dei registrerte sukkerplantane. Guarani-indianarane kalla planten ”Ka’a He’e” som enkelt og greitt betyr ”søt-plante”. Denne planten som ”berre indianarane visste om”, kunne Bertoni dermed registrera under ”Stevia rebaudiana  Bertoni”.  I butikkane våre her heime vert essensen av planten marknadsført som ”Stevia”. Eit godt alternativ for dei som ikkje skal ha sukker i maten. 

Bertoni fekk æra for ”oppdaginga” og vert hugsa for dette alle stader der folk les heile namnet på planten. Inntektene, - det einskildpersonar  eller internasjonale og nasjonale selskap tener på denne  ”ur-kunnskapen”,  er som ein rullande snøball!  (At forretningsfolka i Noreg kom så seint med i denne pengegaloppen, kan me takka våre eigne styresmakter for).  

Om du trudde overgrepa slutta med dette, tek du feil. ”Den kvite mann”, - europearen, har med sitt system gjeve seg sjølv retten til å ta frå dei undertrykte sin identitet og påtvinga dei ein annan. Eg tenkjer her på  personane sine namn, det mest personlege av alt når me ser bort frå kroppen me bur i. Her er nokre døme:

Ava Guarani-indianarane forstod at barnet som vart fødd, ikkje kom frå ingen ting. Det hadde eksistert før det kom ut i verda. Då måtte det vel ha hatt eit namn? Det var medisinmannen  si oppgåve å finna dette namnet og gjeva barnet det. Oftast får han vita namnet i ein draum[iv]. Dette vart så gjort kjent i ein liten seremoni.[v]

I samband med innlegget om Branislava Susnik, nemner eg Seberiano Benitez. Han var hennar (og seinare den norske misjonen i Paso Cadena) sin medhjelpar. Hans eigentlege namn var ”Yvytu” eller på norsk: ”Vinden”. Namnet fortel – i deira kultur,  kven han eigentleg var. Men i kulturen paraguayarane arva av spanjolane, vart dette ”ikkje noko namn”. Det trongst ein ”skikkeleg” namn, og i tillegg eit etternamn for å verta eit sivilisert menneske. Det andre var ”heidensk”.

Derfor, då me var nye misjonærar og var dei einaste som hadde paraguay-kalender i Paso Cadena, kom folk til oss når eit barn vart fødd. På datoen stod oppført kva helgenar som  hadde datoen som ”sin dag”, og namnet på barnet vart eit av dei. Det vil seia: Var det Den heilage Johannes sin dag, så vart det Johannes (Juan) om det var ein gut, og Johanna (Juana) om det var jente. 

Illustrasjon frå boka "Diccionario contrera"(Foto:ibj)

Før i tida, før indianarane hadde lært systemet med etternamn, fekk gutane, når dei kom i militæret, presentert ei liste med etternamn som dei måtte velja seg eitt av. Dermed vart dei ”Lopez”, ” Benitez”, eller kva anna namn dei sette fingeren på! Sjølve kunne dei ofte ikkje lesa heller. På den måten fungerte systemet perfekt, - frå ”vår” synsvinkel. Dei var utan stemmerett i saka.

Det same i samband med alder. Indianarane visste nokolunde kor gamle dei var. Meir trong dei ikkje vita. Dei levde like godt for det! Men ”systemet” krov ein fødselsdato. For dei som ikkje visste det når dei skulle få identitetspapir[vi], vart det sett ein dato ut frå kor gammal personen såg ut. I eitt tilfelle me i arbeidet vårt vart kjend med, viste identitetspapira at ein mann var 2 år eldre enn far sin! 

Misjonærane som tok hand om acheane første tida, såg galskapen i dette og valde å gå mot normal praksis. Før eit achebarn vert fødd, går faren i skogen på leiting etter mat. Det dyret, den fuglen eller den fisken han fangar og kjem heim med, får barnet namn etter ved at dei legg til partikkelen ”-gi” til namnet. Dermed vert det Mbyvangi, Minogi, Turigi og så vidare. Berre eitt år greidde dei ikkje å fanga korkje fisk, fugl eller dyr. Det einaste dei hadde å leva av, var sure appelsiner. Dermed fekk barnet namn etter appelsina, men dette tilfellet er unikt.[vii]

Praksisen som til slutt vart gjennomført for acheane, er at dei brukar sitt eigentlege namn som etternamn, og valde eit nytt førenamn. I identitetspapira deira står derfor Pedro, Juan, Margarita eller Juana og så det rette namnet deira: til dømes Mbyvangi  Dermed tilfredsstiller dei ”systemet” utan å missa sin identitet.

Men tilbake til spørsmålet: Urinnbyggjarane i verda, må dei undertrykkjast i internasjonal rettspraksis fordi dei ikkje har kultur og samfunn bygd på europeisk tankegang og system?

”Jorda vart full av urett” står det i 1. Mosebok[viii], - boka om Opphavet.  Det ser ikkje ut til at det har vorte betre med åra, eller kva meinar du?

”Alt det de vil at andre skal gjera mot dykk, skal de gjera mot dei” [ix]

Inge Bjørnevoll

-------------------------------------

Det er ulovleg å kopiera eller bruka noko av dette materialet ute skriftleg løyve frå forfattaren!

---

[i] ”Dei store oppdagingane” har vore overskrifter i media og lærebøker i fleire hundre år her i Europa. Utrykket vitnar meir om egosentrisme  og naivitet, enn reell kunnskap. Verda var oppdaga lenge før både Christopher Columbus og James Cook, berre ikkje av ”oss”. Det same vart plantar, dyr, fugl og fisk. Men dei siste 5-600 åra  viser tydeleg at det tener oss best å gjera dei andre usynlege og rettslause!  Om me meinar alle fine ord om ”menneskerettar” og ”likskap”: Kva rett har me euro-amerikanarar til å avgjera kva som skal vera gjeldande rettspraksis for alle?

[ii] I boka si nemner Martens Pirapo og Monday, - ein tre dagars gangavstand gjennom skogen!

[iii]  I første tida i Asuncion fekk europearane papir på  jord kalla ”solares”,

[iv] Draumar er viktige i denne kulturen. Ein god ven av meg, Fernando, budde i kolonien ”Nueva Esperanza” utan telefon som eg kunne bruka for å seia at den og den dagen ville eg vitja han. Men eg kunne koma til huset hans og der sat han og venta på meg! ”Ikepe ahecha”, - ”Eg såg deg i draumen min” kunne han seia og le på sin stillferdige måte.

[v] Ein anna god ven mellom Ava Guarani-indianarane kom og spurde om eg ikkje ville bli ”døypt” på Ava-Guarani-vis. Fleire, både antropologar og katolske misjonærar hadde fått vita sine ”rette namn”, og indianarane ville også inkludera meg. Me snakka om det, og eg sa ”Nei takk”. Eg hadde mitt namn frå min kultur. Å gjeva meg eit nytt namn ville vera like unaturleg for meg som det at dei vart tvinga til å ta andre namn enn deira eigne. Dei kjende meg som ”Inge”, og det ville vera namnet mitt så lenge eg levde. Dette forstod dei, og eg fekk inntrykk av at dei respekterte meg meir etter dette.

[vi] Det er også ein av ”våre” oppfinningar.

[vii] Acheane i Puerto Barra spurde ikkje om eg ville ha eit ”skikkeleg” namn. Dei studerte på måten eg var på, diskuterte det og fann ut at eg var ”Changi”, eit skogskanin-menneskje! 

[viii] ”Genesis” er det eigentlege namnet på 1.Mosebok.

[ix] Matteus 7,12.

NB: Helio Vera: “Diccionario CONTRERA. Colección Humos Popular Paraguayo”, Ediciones Colihue –

Mimbipa s.r.l. Asuncion,Py,1994.

 

Folkevandring: Eit globalt og lokalt fenomen

Natur og kultur og  innvandring til Paraguay.

”Og Gud velsigna dei og sa til dei: ”De skal veksa og aukast, fylla jorda og leggja henne under dykk”. (1. Mosebok 1,28a).

Tiande kapitlet i 1. Mosebok, ”Boka om opphavet” eller Genesis, fortel vidare korleis ”Folkeslaga på jorda”[i] spreidde seg ut til det som med tida skulle bli Afrika, Asia og Europa. Men det stogga ikkje der:

”Så spreidde Herren dei derifrå ut over heile jorda, og dei heldt opp med å byggja byen.  Difor kalla dei han Babel. For der vildra Herren tungemålet for heile verda, og derifrå spreidde han dei ut over jorda” (Genesis 11, 8-9)

Når og korleis menneskja kom til dei forskjellege stadene, veit me lite om. Men bibelsitatet ”over heile jorda” er ein realitet i dag. Då gamle folk som eg  gjekk på skulen, lærde me at innbyggjarane på det amerikanske kontinentet hadde vandra over  Beringstredet og så litt etter litt la kontinentet under seg. 

Topografisk Google-kart.

Lenge meinte arkeologar at eldste funna etter menneskje i Amerika var funn av clovi-kulturen i Sør-Carolina ca. 13.000 år gamle.  Med tida dei måtte ha brukt frå Beringstredet, kunne ein rekna at dei første steig i land i Alaska for 40 – 50 000 år sidan.  Men  spor etter menneskje i ei hole i Patagonia er bortimot like gamle!  Desse kunne ikkje ha vandra heilt frå Alaska. Nye oppdagingar har ført til nye hypoteser. Thor Heyerdahl hadde sine teoriar om migrasjon til Amerika, og frå Amerika til Stillehavet. Han beviste at desse migrasjonane var mogelege. Likevel, var det slik dei som den gongen migrerte gjorde det?

Det nyaste feltet innan antropologiske studium, er av det genetiske landskapet kvart menneske ber i seg. Tek me acheane, - eller guyakiane som ein sa før,  tok dr. Saguier  Negrete i 1964 blodprøvar av 70 achear som nett var komne ut or skogen. Analysane hans viste at desse ikkje hadde det antigenet Diego om finst i nesten alle dei andre søramerikanske folkegruppene og hjå folka i Asia. Ut frå dette trekte han konklusjonen at deira forfedre må ha vore ”mellom dei første som busette seg på kontinentet”.[ii] Dette viser og at dei har levt isolert frå andre stammar som etter kvart har fylt opp området.   

Amazonas startar litt nord for grensa til Paraguay.

Magdalena Hurtado og Kim Hill skriv[iii] om genetiske studium, dendrogram m.m.: ”Eit dendrogram av 58 grupper indianarar som bur i Sør-Amerika, plasserar Acheane i toppen av treet, lengst vekke frå alle andre indianarar i Sør-Amerika, saman med ei anna gruppe (Parakana-indianarane) som bur 2 500 kilometer vekke ved elva Para”.[iv] Eller som ein eller annan har sagt det: ”Acheane sine forfedre må vera mellom dei første som kom til området etter istida”. M. Hurtado og K. Hill nemner og dette  i boka si om  Acheane.

Kva veit me om folkevandringar i Sør-Amerika?

Rio Parana-bekkenet går langt inn i Brasil.

Det blågrøne kartet er eit utsnitt av eit mykje brukt kart  når ein vil visa  topografien til  kontinentet.[v]  Me ser Andesfjella i vest, og det brasilianske høglandet og fjella rundt Sao Paulo i aust. Mellom desse to ligg ei rekkje med høgdedrag som gjer at nord for dette renn elvane til Amasonasbekkenet, og sør for dette til Rio Parana-bekkenet. Ein gong langt tilbake låg låglandet under havet[vi]  

Om Paraguay-kartet var innteikna, ville ein sjå at Aust-Paraguay høyrer geografisk til det brasilianske høglandet, medan Chaco[vii] er ei forlenging av den argentinske pampasen. I Argentina vert dette rekna frå Patagonia til Chaco, og etter istida i Argentina, flytte indianarane sørover med flora og fauna etter som isen smelta.

Lic. Adelina Pusineri, arvtakar etter Branislava Susnik og leiar for Museo Barbero i Asuncion, skreiv ein stad: ”I Chaco-regionen, tilhøyrer indianarane typen ”pampido-australiano”. Dei levde på steinaldernivå som  jegerar, fiskarar og samlarar”. Fysisk er dei høgare og nokså  ulike indianarane på austsida av elva Paraguay.

På same måten som  Paraguay  topografisk sett er delt i to, - Chaco utgjer 60 % og Aust-Paraguay 40 %, var menneskja også vidt forskjellege vest og aust for Rio Paraguay.[viii].  Jorda på vestsida er grå, men på austsida stort sett raud.  Floraen er derfor også forskjelleg.

Frå uminnelege tider låg den atlantiske regnskogen ubroten frå havet i aust, inn til elva Paraguay. Her er jorda raud og mange gonger så grøderik som vestom elva. Det er det  raude ”magebeltet” kloden vår har, raudjordbeltet, som gjer at denne delen av landet er noko av det grøderikaste som finst, særleg langs elva Parana frå Encarnacion og oppover..

I denne delen av Paraguay  budde indianarane som høyrde til språkfamilien Guarani. Også ache-indianarane vart rekna til denne språkfamilien. I dag fortel genane at dei ikkje er Guarani-indianarar, og ny lingvistisk forsking indikerer at språket truleg ikkje er eit guaranispråk[ix]. 

Språkfamilien Guarani har sitt opphav ein eller annan stad  i Amasonasbekkenet. Derfrå spreidde han seg derfrå utover. Det første ordet frå ”India[x]” som vart nedskrive etter at indianarane hadde oppdaga dei kvite raringane frå havet, var  ”guanahani”[xi]. Ei paraguayisk bok[xii] om guarani, lanserer teorien om at det ordet tilhøyrer denne språkfamilien. Ser me på det ein trur er vandringsmønsteret til indianarane frå Amasonasbekkenet og utover, er kanskje ikkje tanken så dum.

Slik trur ein indianarane vandra inn til Paraguay. (C): IBJ.

I mange bøker vert elva Orinoco[xiii] nemnt som utgangspunkt for Tupi-guaraniane sine vandringar. Kartet mitt tek utgangspunkt i Amasonasbekkenet, utan å indikera eit lokalt utgangspunkt for vandringane. Normalt snakkar ein om tre migrasjonslinjer for desse guaraniane: 

            1:         Ned til Atlanterhavet og sørover til Rio de la Plata. Desse kallast gjerne for  
                        Tupi-indianarar. Ein del antropologar trur desse er døydde ut, eller assimilerte          
                        av dei andre guaraniane.(Raud pil til høgre)

            2:         Over dei låge åsane i sør og nedover i Rio Parana-bekkenet. Desse kallar 
                        ein gjerne for Guarani-indianarar. Der er mange stammar av dei, og i ofte har t.d. same 
                        stammen forskjellege namn i dei forskjellege landa.(Raud pil til venstre).

            3.         Vestover mot Andesfjella og finst i dag i Bolivia og Paraguay (Chaco). 
                        (Brun pil).

Dette kartet viser kva området dei forskjellege stammane heldt til   i dag.

Då Inka-indianarane la under seg denne delen av kontinentet, pressa dei desse Andes-guaraniane sørover og nedover til Chaco[xiv]. Kor langt ned i Chaco inkaane kom, er uvisst. Men då eg vitja museet i Arequipa, Peru, der ”Is-prinsessa  Juanita”  er oppbevart[xv],  fortalde guiden at inkaane trengde inn i Chaco og møtte der ein svært krigersk stamme dei kalla ”chiriguanos”[xvi]. Namnet gav inkaane dei fordi dei tok fanga Chiriguanos med tilbake og plasserte dei oppe i fjella som offer til gudane sine. Der oppe på fjelltoppane, ”skalv dei til dei døydde”. ”Chiri” skulle koma av at dei skalv, og ”guano” av ordet for ”møk”[xvii]. 

I tillegg til guaraniane kom andre indianarane oppover pampasen frå Argentina. Dei var fysisk så vel som kulturelt svært forskjellege frå guaraniane. (Grå-blå pil).

Før brukte ein ikkje dei namna som  indianarstammane brukte på seg sjølve, men namn andre hadde sett på dei. Desse namna kunne ofte ha negativ tyding. T.d. Guyaki, som ein før brukte på Acheane, tyder noko slikt som "skogsrotte"!  Etter som kunnskapen har auka, har ein og funne andre delingar mellom dei forskjellege kulturane, og talet på stammar i Paraguay har auka med ein. Eg tek her med eit kart som vert brukt i "Los Indigenas del Paraguay", s. 15. Dei grøne fargane (12-16) indikerer forskjerllege guarani-indianarar. Dei andre fargane (1-11) viser forskjellege ikkje-guaraniar. Acheane er  viste med små gule "øyar" (17) mellom guaraniane i Aust-Paraguay.

Mars 2013.

Inge Bjørnevoll. 

---

[i] Denne overskrifta brukar 1978-omsetjinga av Bibelen på 1. Mosebok eller Genesis på kapittel 10.

[ii] Frå side 17 i boka ”La Agonia de los Ache-Guyaki. Historia y Cantos”, av B. Melia, L. Miraglia, M. Og C. Münzel, USA, Asuncion 1973.

[iii] ”Ache Life History: The Ecology and Demography of a Foraging People”, av Magdalena Hurtado og Kim Ronald Hill.

[iv] Dei skriv om dette på side 59-60 i boka ”Ache life history”.

[v] Utsnitt av eit kart frå Google brukt i mange artiklar på internett.

[vi] Mellom bøkene  eg gav til Det evangeliske universitetet i Paraguay, var ein om dette emnet. Eg hugsar i dag korkje forfattar, namn på boka eller når og kvar ho var gjeven ut.

[vii] Chaco er delt mellom Argentina, Bolivia, Brasil og Paraguay.

[viii] I soga om oppdaginga av Paraguay, er ein  av grunnane for unionen med guaraniane at dei hadde felles fiendar: Indianarane i Chaco.

[ix] Om ache er eit guaranispråk, noko som studiet av ordforrådet indikerer, så er dette ei ”urform” or språket, eldre enn  språka dei andre guaraniane i området snakkar.

[x] Då Colombus oppdaga land, trudde han at han var komen til India, seier soga!

[xi] Ordet vart nedskrive i Columbus si loggbok, og ein veit ikkje kva ordet tydde eller kva samanheng det vart sagt i. Ein teori er at det var namn på øya indianarane som oppdaga europearane, budde. Men loggboka har vore vekke i fleire hundre år (skriv Wikipedia, ser eg. Kva som er rett, både av det Wikipedia skreiv og om tydinga av ordet, lyt stå usagt.

[xii] Eg har diverre ikkje korkje namnet til forfattaren, eller tittelen her og no.

[xiii] Orinoco ligg i Venezuela og det meste av Orinoco-bekkenet ligg i det landet. Men elva har  ein naturleg kanal , Casiquiarekanalen, som knyter ei sideelv av Orinoco til ei sideelv av Amasonas. Samanhengen mellom dei to ”bekkena” eller nedslagsfelta, er derfor ikkje så avgrensa som normalt.

[xiv] Dette er guaraniane me finn i sørlege delen av boliviansk Chaco (t.d. Villa Monte) og nordvestlege delen av paraguayisk Chaco. I Paraguay vert dei omtala som ”Vestlege guaraniar” og ”Nandeva-guaraniar”.

[xv] Museet i Santa Catalina 210, Cercado, Arequipa, Peru.  “Juanita” er ein inkamumie som kan sjåast i ein glasmonter der ein har laga til kunstig klima for at ho ikkje skal verta øydelagd.

[xvi] Når ein les soga om Trippelallianse-krigen frå 1865-1870, kan ein finna at Chiriguano-indianarane slost med brasilianarane mot paraguayarane under felttoget i Matto Grosso. Og, står det ein stad, dei var så krigerske at dei ikkje berre drap paraguayarane, men bokstaveleg hogg lika av dei i bitar!

[xvii] Dette ordet vart kjend i Europa med møka frå øyane utanfor kysten der Guanoskarven levde.  Enorme mengder vart eksportert til jordbruket i Europa på 1800-talet inntil kunstgjødselen  overtok etter 1900.
"LOS INDIGENAS DEL PARAGUAY", av J. Zanardini iog W. Biedermann, CEADU; Asuncion, 2001.

-----------------------------------------

 Det er forbudt å kopiera og bruka bilete eller stoff frå denne bloggen
uten skriftleg løyve frå forfattaren

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------