Motboka

 
Som reaksjon på Marte Michelets bok «Hva visste Hjemmefronten?», gav Dreyers Forlag Oslo i 2020 ut «Rapport frå ein gjennomgang av Hva visste hjemmefronten?» av Elise B. Berggren, Bjarte Bruland og Mats Tangestuen. Eg fekk den i hendene i jula. Boka startar med «Føreord» av oppdragsgjevaren, Svein Gjerdåker, ansvarleg redaktør i «Dag og Tid». Han skriv at oppdraget, gjeve i 2019, var «å få til ein systematisk gjennomgang av dei mest sentrale påstandane i boka». Tanken var ein lengre artikkelserie i Dag og Tid. På grunn av stoffmengda enda arbeidet opp som bok.

Etterpå kjem «Innleiing» av dei tre forfattarane. Som elles i boka, er referansane mange. Det eg sakna mest, var eit register over personar, organisasjonar og stader som var nemnde i boka. Kanskje slikt ikkje høyrer heime i ein rapport, men det ville gjort det lettare å leita opp og få oversikt over stoff som er behandla fleire stader i dei 305 sidene.

Kva er ein «rapport»? 

«En rapport er en tekst som skal gi saklig informasjon om et saksforhold eller et utført arbeid, og den kan inneholde både faktaopplysninger, analyser og vurderinger som mottakeren har behov for.» (https://ndla.no/nb/).

Så langt eg finn, er innhaldet i samsvar med denne definisjonen. Og som rapportar flest, -  tung å lesa og til tider kjedeleg. Men det skal vera sagt: Dei tre forfattarane – har gjort ein grundig gjennomgang av «dei mest sentrale påstandane til Michelet og om ho har grunnlag for desse kjeldene». (s.16, 1.avsn.). Boka er delt slik: Del 1: Varsla. (s. 19-93).  Del 2: Motstandsrørsla og fluktapparatet. (s. 94-232). Del 3: Fotnotane (s. 233-250). Del 4: Aktørane. (s. 251-284).

På spørsmåla forfattarane har teke opp, finn ein mykje informasjon. Naturleg nok meir enn det som står i Michelet si bok. Først og fremst fordi dei har fylgt «vegen» ho staka opp, men og fordi dei med sin faglege bakgrunn naturleg nok finn meir materiale og samla eit breiare datagrunnlag enn ho greidde som gjekk føre. At Michelet kan / må ha oversett ting og mistolka utsegn, er klårt. Ho er ikkje menneskje utan…

To av rasehygiene-bøknene eg har lese.

Problemet i mine auge er vurderinga av dei data som vert lagd fram. Ordtaket seier «Alt kjem an på auga som ser». Filosofen Kant (1724-1804)  snakka om transcendental idealisme: Ting i seg sjølv er ein storleik. Det tingen er for oss (sett gjennom farga briller), kan vera noko heilt anna!  Ikkje berre på grunn av forskjellege synsvinklar, men fordi inntrykket vårt vert tolka ut frå individuelle interesser, tidlegare erfaringar, utdanning osv. Eit eksempel i boka er Arvid Brodersen. (Del 4/9 s.255-273). Ein nordmann utdanna i Tyskland og som – i alle fall i ein periode av livet – ser ut til å ha hatt eit positivt tilhøve til nazismen. Michelet skriv: «Brodersen lot seg derimot rive med. Både i Norge og i Tyskland fungerte han en periode som talsmann for nazismen». (s. 255) Ein tanke motboka satsar mykje på å mot-bevisa. Men kva er sant? Begge deler? Kanskjet han skifte meining ein eller annan gong i livet?

Eg har prøvt å setja meg inn i norsk eugenikk (sjå bloggen frå 24.10.2019) og den sterke påverknaden dette tankegangen hadde på folket vårt frå 1900 og utover. Inntrykket er skremmande. Med den bakgrunnen er det vanskeleg å godta at alt  som vart gjort under krigen, berre vart motivert av fedrelandskjærleik og idealisme. 

Den delen av boka som eg fann mest interessant, var stoffet om transporten av jødar og andre over til Sverige. Også her er forfattarane i forsvarsposisjon og ser ut til å ha som mål å slå i hel alle argument og spørsmål som kan gjeva noko anna inntrykk enn det etterkrigstida har teikna for og i oss som vaks opp den gongen. Her er det eg mest sakna namneregisteret. Eg fann t.d. Feldman-saka omtalt i samband med Alf. T. Pettersen:: «Spørsmål 3: Hadde Alf T. Pettersen kontakt med grenselosane som drap to jødiske flyktningar?» (S. 169-170), og i "Alf T. Pettersen, avsluttande kommentar" (S. 225-230). I Michelets bok er denne saka nemnt på sidene 192-194, 209, 242, 307, 309, 338 og 343.
-----------
Han kom til meg med avisa nemnt i bloggen «Nisjemedium nr. 2: Dag og Tid», fortalde om oppgjeret med ein nazi-lensmann. Då arbeidet hans vart gjennomgått og vurdert, fann dei fleire tilfelle der folk i bygda hadde vorte melde, men utan at lensmannen hadde gått vidare med saka. Grunnen var at han kjende bygdefolket og meinte at desse vart melde på grunn av misunnelse, hemnlyst eller andre motiv han ikkje kunne godta. Dette vart til hans fordel i rettsoppgjeret. Biletet av han fekk dermed eit nytt penselstrøk. 

Kanskje det var slik med mange at biletet ikkje berre har heil-kvitt eller heil-svart? Me – som menneskje – ber i oss både godt og gale. Det er derfor eg sjølv til dømes så sårt treng ein Frelsar som kan hjelpa meg og «held meg i øyrene» (som dei sa dei gamle). Menneskje - både på rett og feil side under krigen, sleit sikkert med å vita kva dei burde gjera til tider. Ikkje alltid fann dei beste løysingane. Først når me vågar å sjå bak bileta etterkrigstida har skapt for og i oss, kan me oppdaga reelle menneskje.

Me må tåla at det vert stilt spørsmål om kva som eigentleg hende, og godta at deler av soga må omskrivast dersom målet vårt er å koma så nære realitetane som mogeleg.

Kva visste – eller ikkje visste – heimefronten?

Dette spørsmålet ser ut til å vera aktuelt for fleire enn meg. Debatten har toppa seg etter at etterkomarar til dei Michelet skriv om, vil dra forfattaren til doms for boka. Dei har lagt press på forlaget for å få stogga salet, og har hyra ein «stjerneadvokat» til å føra ei eventuell sak for dei. Er det meininga deira å sperra for alle andre meiningar enn dei som har vore «opplese og vedteke» frå 1945 og til no? 

Den sigrande part er det som skriv historia, er det sagt. Heimefronten var den sigrande part etter krigen og fekk sin rettmessige omtale både i media, i skulane og elles. Dei ofra mykje for at me skulle få oppleva eit fritt land. Mange ofra alt. Ingen kan ta frå dei æra for det dei gjorde og heller ikkje takken for det dei ofra for oss alle. For landet og for folket. Men samstundes må det vera lov å stilla spørsmål med ting som vart sagt og gjort både i tida som ligg bak oss, og den me lever i.

Eg har lese boka til Michelet, og lese ho grundig. Mot-boka skrive av «de tre faghistorikerne; Elise Barring Berggren, Bjarte Bruland og Mats Tangestuen» (sitat frå redaktørinnlegg i KS som eg skal koma tilbake), ser eg fram til å få lesa. For tida står eg på venteliste på biblioteket! Det lyt eg eventuelt koma tilbake til. Men det som fanga mi interesse, er omtalen i media. Det synest å gå frå rein fordømming av Michelet si bok, til forsvar. 

Det siste eg har lese, er frå Heimefront-museet som seier dei har gjeve både Michelet og dei tre faghistorikarane som skreiv «mot-boka», fri tilgang til det materiell og dei data museet rår over. Så har dei gjort sitt. Resten er opp til den som les, som prøver å skaffa oversikt over dei data som føreligg, og som i si tid trekkjer konklusjonar. Så får både konklusjonane og eventuelle feiltolkingar stå sin prøve både for samtida og framtida. 

 Og eg, kvar er min plass i dette biletet sidan eg tek det opp i bloggen min? Ikkje er eg faghistorikar og heller ikkje journalist. Du – om du les dette –kan berre seia at «Han ikkje har betre vit!» Kanskje du då er nærare sanninga enn både eg og du tenkjer oss. For eg trur det er sunt at nokon har mot til å gå utanfor det som er sett på som det einaste rette. Det som er «in». 

Denne og liknande plakatar har me sett mange av detten året.

Vaska eg hendene godt nok etter eg hadde handla? Kanskje er tastaturet no fullt av snikande virusittar som vil ha meg til sengs med feber og pusteproblem? Vel, eg prøvde som den pliktoppfyllande borgaren eg er, å gjer mitt i denne nasjonale dugnaden: Handvask- og ein meters-avstand-dugnaden og-så-vidare, veit du. Til beste for oss alle. 

Men kva har handvasking med Marte Michelet og debatten rundt den å gjera? Handvask og det som er opplese og vedteke Folkehelseinstituttet (https://www.fhi.no/publ/2013/handhygiene--handvask-trinn-for-tri/) har gjeve ut denne plakaten for å spara liv. Kunnskapen kan dei takka Ignaz Philipp Semmelweis for. Han var dokter på eit sjukehus i Budapest i ei tid då teiknet på ein god kirurg var at han lukta formalin. Det beviste at han dissekerte døde og dermed visste korleis han best skulle skjera i dei levande!

Semmelweiss fekk ein ide om korleis sjukdomar spreidde seg og sette i gang krav om vask av hendene på avdelinga si! Han fekk både kollegaer og studentar mot seg. Måte på toskeskap! Alle visste at månen og planetane, tussar og troll, hekser og trollmenn – eller jødar, var det som sette sjukdom på folk. Det «visste» dei, og derfor var det både uvitskapeleg og frekt å hevda noko anna. Semmelweiss vart sagt opp, og kalla «Nestbeschmutzer», omsett på godt norsk «Fugl som skit i eige reir!». (https://no.wikipedia.org/wiki/Ignaz_Semmelweis). 

Innlegget seier at kanskje han døydde av mishandling (= mange beinbrot) frå dei som skulle pleia han då han var innlagd for blodforgifting! Andre stader har eg lese at han vart så deprimert av motstanden og tanken på alle barselkvinnene han hadde teke livet med sin dårlege hygiene, at han tok livet sitt.

 Ofra han livet for å berga også oss som lever i denne coronaen? I så fall fylgde han fotspora til ein jøde som døydde 1832 år tidlegare. Om vår kalendar er rett, då. Nok om det. 

Men alle – frå ho Erna i regjeringa, til oss vanlege utover i landet, seier: «Vask hendene!» Det MÅ me om me vil halda oss friske!