Ferielektyren min 2014 var «Keiser og
Galilæer» av Henrik Ibsen. Eit spennande
verk. Ibsens viktigaste, meinte han sjølv. Hitler skal ha likt dette dramaet,
men om «Det tredje riket» vart kalla opp etter det Ibsenske, veit vel ingen.
Andre og har brukt namnet. Men Ibsens kritiske fokus på storpolitikk og trua på
«Galilæeren», - jøden, var kan henda spesielt interessant for han som ville
skapa ei verd utan jødar.
Ibsen var i si samtid kjend både som
samfunnskritikar og menneskekjennar. Me har nett feira eit grunnlovsjubileum. Som Ibsen sa det: «Firehundreårignatten
ruget tungt på apekatten»[i].
Ingen kunne tvila på korleis Ibsen såg på dansketida!
For meg er det ikkje
politikken som interesserer, men forfattaren sitt fokus på det åndelege. Ibsen er spesiell i sitt fokus av religion og etikk. «Tar De livsløgnen fra et
gjennomsnittsmenneske, så tar De lykken fra ham med det samme», skreiv han i Villanden (1884). Ibsen
inviterer ikkje lesaren eller tilskodaren til å
seia si meining. Nei, han sler det fast som eit faktum. Så får me sjølve
vurdera om me er einige, eller for den del om me er slike
«gjennomsnittsmenneske» han skildrar. Villender, - kan vera.
I ”Peer Gynt” (1887) spinn
Ibsen på sin måte vidare på same tråden: Mangelen på samsvar mellom
sjølvoppfatning og realitetane i verda. For Peer var kompromisset leveregelen.
Å nyta og utnytta menneskje, religion og materielle ting utan å ta reelt ansvar, var prinsippet. I fjerde handling seier
Peer: ”Er man skapt til nydelse, skal men
nyde”.
Eberhofs spør han om ”frigjort
åndsbetraktning og verdensborgerdomsforpaktning” og kvar fenomenet er.
Peer svarar: ”Så er den funnen.
Det er fordi jeg ei er gift. Ja, mine herrer, ganske klar er tingen. Hva skal mannen være! Seg selv; det er mitt korte svar. Om seg selv og sitt skal
han kjære. Men kan han det som pakk-kamel for andres ve og vel?”
Så kom ”Brand” (1866), den djupt religiøse
presten frå ein trong fjord på Vestlandet. Her teiknar Ibsen den kompromisslause truande sin
kamp både mot verdsleg og religiøs praksis og tru. Sjølv i møtet med hans eigen
prost kunne han ikkje fira:
Prosten: -”I himlen? Nei, det er just tingen at helt
til himlen rekker ingen….”.
Brand: ”Til
himmels rakk dog Jakobstigen; til himlen rekker sjelens higen”.
Prosten: ”På den maner! Ja, Gud bevares! Derom all
videre snakk spares. Naturligvis er himlen lønn for velført levnet, tro og
bønn. Men ett er liv og tro et annet; Det skader begge om de blir blandet; -”
seks dage skal ens gjerning gjøres, den syvende skal hjertet røres; sto kirken
åpen hele uken, var det forbi med søndagsbruken….. De trygt kan idealer se fra
prekestolens hellige le, - men legg det av med prestekjolen så fort de kommer
ut i solen.”
I sluttscena endar Brands jordiske kamp i eit snøras: Brand «(krymper seg under det styrtende skred og sier oppad):
Svar meg, Gud, i dødens
slug; - gjelder ei et frelsens fnug manneviljens qvantum satis[ii]-
?! (Skredet begraver ham; hele dalen fylles.)
En røst (roper
gjennem tordenbrakene): Han er deus caritatis[iii]!»
Presteskikkelsen som Ibsen brukte som førebilete, var Gustav Adolf
Lammers i Ibsen sin eigen heimby, Skien. Mora og to av syskena[iv] til
Henrik, var med i den vekkinga, og det er skrive at dette skapte ei kløft i
familien. Som Ibsen kom i diskusjon med mor si om åndelege ting, let
han «Brand» gjennomgå det same.
Lammers, presten som tok si gudstru så alvorleg at han gjekk ut av statskyrkja for å praktisera sann kristendom, hadde mykje «Brand» i seg. Som hovudpersonen i dramaet,
streid også Lammers med tvil på sine eldre dagar. Han gjekk tilbake til
statskyrkja og vart av ein del sett på som ein svikar. «Brand» stod fast, men gjekk under.
”Keiser og Galilæer” (1873) startar med
ein lovsong i kyrkja medan folket ventar på den kristne keisar Konstanzios. Her ser me fyrsten Julian som møter med den heidenske visdomslæraren som
kallar han «Galilæer».
Fyrst Julian: Hvorfor galilæer? Kva er mitt galilæermerke?
Visdomslæreren:
Hoffkledningen.
Dermed er han heilgardert: Utanpå kristen, men inni heidning og
gresk filosof. Etter
mykje om og men endar Julian som keisar. Nidkjær for den greske filofosien og dei
greske gudane, forfylgjer han dei som
trudde på Jesus, «Galilæeren».
Men i møtet
med ein tidlegare ven, den kristne læraren Kyrillos, vert reaksjonen ein annen
enn det keisaren venta:
(En delings
soldater fører læreren Kyrillos mellem seg).
Keiser Julian: Ah. Min gode
Kyrillos, - du er ikke fullt så kjepphøy som sist, ser jeg.
Læreren Kyrillos: Har du kanskje
i et dyrs eller en fugls innvolle utfunnet hva jeg har å si deg?[1]
Keiser Julian: Nu, jeg tenker at
jeg, uten varsler, tør tro du er kommet til fornuft, at du avstår fra dine
villfarelser om Galilelæerens makt, og at du erkjenner både keiserens og våre
guder for å være større enn han.
Læreren Kyrillos: Bill deg ikke
slikt inn. Dine guder er maktesløse; og holder du fast ved disse stenbilder,
som hverken kan se eller høre, så vil du snart være likeså maktesløs som de.
Keiser Julian: Kyrillos, - er
dette hva du har å si?
Læreren Kyrillos: Nei, jeg kommer
for å takke deg. Før skalv jeg for deg og dine pinsler. Men i kvalens stund
vant jeg åndenes seier over det forkrenkelige. Ja, Keiser, da dine leiesvenne
tenkte jeg hang i vånde under fengselstaket, - da lå jeg, salig som et barn, i
min frelsers arme; og da mine bødler tyktes at de flengte strimler av mitt
legeme, da strøk Herren med sin lindrende hånd over sårene, tok tornekronen
bort og satte på meg livsens krone.
Derfor takker jeg
deg; ti intet menneske har vist meg en så stor velgjerning som du.
Og på det skal du
ikke tro jeg frykter deg herefter, så de – (han slår kappen til side,
sønderriver sine sår og kaster stykker for keiserens føtter). –se, -se; -mett
deg med mitt blod, som du tørster efter! Men om meg skal du vite at jeg metter
meg av Kristus Jesus. (Skrik av forferdelse høres blant mengden).
Flere stemmer:
Dette fører ulykke over oss alle.
Keiser Julian (som er veket
tilbake): Hold den vanvittige, at han ikke forgriper seg på oss!
(Soldater
omringer Kyrillos og sleper han …..)
For å motbevisa Jesu profeti om Jerusalem, gjev keisaren ordre om å byggja opp att byen som hadde vorte øydelagt i år 70. Men idet
soldatane har rudd ruinane og alt er klart til oppattbygginga, kjem jordskjelv
og storm som spreier alt utover. I tillegg vert mange soldatar drepne.
Krigsøversten
gjev keisaren rapport med desse orda: Ved
deg ble det ord til fullendt sannhet: ikke sten på sten skal lates tilbake.
Menn og
kvinner: Galilæeren har seiret over keiseren! Galilæeren er større
enn Julian!
Julian vert rasande og lovar å laga «et skrift mot Galilæeren».
Innsjå realitetane, ville han ikkje.
I siste akt møter me
keisaren langt inne i det som er Irak – Iran i dag. Han har vorte hylla som ein
gresk gud og trur han er usårleg. Etter falske råd gjev han ordre om å brenna
flåten som både kunne sikra forsyningane og berga dei om striden vart for hard.
Åndsforvirra og skremd av syner kastar han seg inn i siste slaget, men vert
såra av ein lanse i sida.[vi] Julian
sig saman med orda: «Du har seiret,
Galilæer». Omvender seg, gjer han
ikkje.
Kanskje
andre enn eg vil seia at dette skodespelet er nesten profetisk! Både den norske
og den euro-amerikanske kulturen og politikken hadde ei meir eller mindre klår
kristen forankring i utgangspunktet. I dag ser han ut til ikkje berre å vera på
villspor. Åndeleg sett vel ikkje folk bort berre Gud, men gjer i tillegg sitt
beste for å brenna den «flåten» som er berginga når alt anna slær feil:
Erkjenninga av ei større og mektigare makt i denne verda enn me sjølve.
Som
trollet i Asbjørnsen og Moe's «Norske
folkeeventyr[vii]»
ropte: "Tvi, tvi! Her lukter
kristenmanns blod og bein i mitt hus», vert det i alle media ropt mot
kristendom i lovane, i skulen, mot krossen i flagget og så vidare. Eit
juliansk syndrom, - ei sjukleg utvikling på same måte som den Ibsen viser
oss i dramaet, om du vil...
Heng
dette syndromet saman med «livsløgnen» Ibsen fokuserte på i «Villanden»? Gjeld det berre «gjennemsnittsmenneske» som
meg sjølv? Må eg ha ei livsløgn å
klamrar meg til?
Eit
eksempel på «det julianske syndrom»
og på «livsløgnen», er utviklingslæra
som vert dosert frå barnehagen og til høgaste universitetsnivå. Darwin hadde
berre ei fingerbjørg kunnskap om livet samanlikna med det hav av kunnskap vår
tid sit inne med. Naturen og universet viser ein intelligens og ein
variasjonsrikdom langt ut over det noko menneskje kan produsera[viii].
Det er slett ikkje ein tilfeldig og ikkje viljestyrt prosess[ix] eller noko «Big Bang». Motstanden mot denne konklusjonen og måten folk reagerer på, er empiriske bevis på eit bakanforliggjande syndrom.
Til slutt ordet syndrom: Det vert brukt om sjukdomsformer som viser seg gjennom ytre tegn og
utviklingsmønster. Gjennom observasjonar vert syndroma klassifisert og gjeve kriteria. I ein del tilfelle er årsaka kjent (t.d. genetisk) medan det i
andre tilfelle ikkje har vore råd å finna årsaka.
«Det
julianske syndrom» viser seg som ein fobi og eller motvilje til å erkjenna
eller godta tanken på at det finst ein Gud har skapt alt og som veit alt betre
enn oss menneskje. I utagerande tilfelle viser syndromet seg i målretta kamp
for å fjerna alt som har med Gud og «Galilæeren» å gjera, eller motbevisa at
det Gud har sagt er sant. I dag endå klårare enn i Ibsens samtid!
Vangsnes, august 2014.
Det er ulovleg å kopiera eller bruka noko av dette materialet
uten skriftleg løyve frå forfattaren!
[1] Det var ein vanleg måte i romartida å spå framtida ved å studera
innvollar av dyr og fuglar dei slakta.
[i] K. Mykland skriv ein artikkel ut frå dette i «Historisk Tidsskrift»,
https://tidsskrift.dk/index.php/historisktidsskrift/article/viewFile/33584/64896
[ii] «Qvantum satis» eller tilstrekkelig mengde. Forkortes q.s. Uttrykket
brukes på resepter». Store medisinske leksikon, https://sml.snl.no/quantum_satis
[iii] «Deus caritatis», tyder «kjærleikens gud». Med andre ord: Til
frelse gjeld ikkje god vilje eller kompromisslaus tru, uten Guds kjærleik
åleine.
[iv] Bror til Henrik, Ole Paus Ibsen, gjekk lenger
enn mora og søstra Hedvig. Han kom med i den meste
radikale delen av Lammers-rørsla og tok «gjendåp».
[v] I samanhengen
refererer uttrykket «visdomsvenn» seg til den som elskar
den greske – og av dei kristne kalla heidenske visdommen.
[vi] Soldaten Agathon hadde kasta lansen med orda: «Romerlansen
fra Golgata». Paralellen til lansen i Jesu side er klar.
[vii] Biletet er henta frå
«Norske folkeeventyr» («Dei tre kongsdøtrene i berget det blå»), Asbjørnsen og
Moe.
Interessant og at Ibsen henta
mykje av materialet i «Peer Gynt» frå P. Chr. Asbjørnsens: «Norske Huldreeventyr og Folkesagn». http://snl.no/Peer_Gynt
(Store norske leksikon).
[ix] For meg er ikkje det at ein ikkje har funne «det manglande
mellomleddet» mellom apeslekta og menneskeslekta, problemet. Verda er stor. Men dersom 1 av
10 000 i tiende potens var det manglande mellomleddet forskarar har leitt
etter i alle desse åra, burde me ikkje leva på ein søppelhaug av mislukka
mutasjonar -1? Kvifor finn med ikkje dei
omkring oss over alt?
