Ferskvare

Eit begrep som har dukka opp i nyare tid, er «Ferskvare». Ein del butikkar har «Ferskvaredisk», og då er det som å gå på butikken i gamle dagar. Der kan ein få kjøpa dei stykke og den mengden av kjøt og fisk som ein sjølv vil ha. Varene vert vegne og innpakka utan at det står «Best før:…» på pakken. Dermed har kjøparen sjølv ansvar for at ikkje maten vert skjemd. Han må brukast innan rimeleg tid, eller takast vare på med kjøling, frysing eller salting. Som i gamle dagar.

«Gamle dagar» var den gongen osten med oppskoren med kniv på disken, og kaffi og mjølvarer var fylt i papirposar og vegd, der og då. Plastposar hadde me ikkje høyrt om ein gong. Butikken hadde ei grøn og kvit vekt med eit merke som sa ho var lovleg til kjøp og sal. Sukker og mjøl vart først grov-fylt, så sett på vekta, og der vart siste resten strødd forsiktig nedi til pilen kom på rett plass.

Fiskekrokar til nokre øre fekk me i ein brun trekantpose. Og så kjøpte me skoft i sekk. Skoft var brød som Martens i Bergen ikkje hadde vorte kvitt, og som dei skar opp og heiv i ovnen på nytt til dei vart harde som kavringar. Dei var billige og heldt dei seg lenge. Ein sjeldan gong kunne me finna tebrødstenger i sekkene. Det var reine julekvelden for oss ungane.

Skoften bløytte me i kaffi, eller braut han i surmjølk og fekk litt strøsukker på toppen. Vart skoften for gammal, gjekk han til dyra.

Me kjøpte til vanleg ei «mork» kaffi, sukker, salt og sirup. Poteter og grønsaker, fisk og kjøt hadde me i kjellaren. Heimeproduserte bær og frukt vart hermetisert, sylta eller safta. Alt prekevert og stelt så me skulle ha mat vinteren over.

By eller land?

Det var me strilane som sa «prekevert». Finare folk sa ordet med «i» - "prikevert". Fint folk var dei frå Bydn, - Bergen altså. Dei snakte finare enn oss, og hadde «manerer». Internett, som serverer oss både det me vil og ikkje vil veta, er enig med meg, men har ikkje fått med seg strilevarianten «prekevert»!

Kjell Jensen er forfattaren. Saka vart publisert 15.11.2007 kl. 10.21, av NRK Vestland. (i)  Han skriv: «Dette ordet skrives på flere måter, og vi tar det gjerne for å være "ekte bergensk". Men ordet er i bruk flere steder - Ivar Aasen registrerte det særlig på Nordvest-landet da han reiste rundt i Norge på 1850-tallet og samlet ord til sin ordliste. Trolig er det kommet inn til landet via Bergen, som var en internasjonal havn i mange hundre år. Ordet kommer imidlertid fra latin "pre kavere", og det betyr å ta sine forholdsregler, forberede, sikre seg, ta vare på, utstyre seg, utruste osv. I dag brukes det lite.» 

Så gammal er vel teksten godt «prekevert» og ikkje «ferskvare» lenger?

Ferskvare eller handelstriks?

For min del har eg alltid tenkt at «ferskvare» høyrde saman med mat. Men så planla eg kjøp av nye vinterdekk. Sommardekka var så slitne at dei ikkje var lovlege ein sommar til. Eg plukka ut piggane – dei som var att, og vinterdekka vart resirkulert til sommardekk. Då held dei ein sommer eller to til. 

Slikt samsvarar med barnelærdommen min om «gudsfrykt med nøysomhet», veit du. I tillegg fylgde resirkuleringstrenden, trudde eg. Men då kom eg på skulebenken:

- Er du spinna galen? Veit du ikkje at at dekk er ferskvare?

- Hæ, sa eg, dum som eg var (og er). 

Deretter fekk eg ei grundig innføring i at gummien stivnar, at dekk har årstal og ikkje må verta for gamle, at gummiblandinga i vinterdekk gjer dei fårlege på sommarføre, og så vidare. I tillegg var det sikkert ikkje lovleg det eg gjorde! Eg kunne få mulkt, eller i alle fall påtale, om eg hamna i ein kontroll.

Tvilar som eg var, gjekk eg til ein annan som eg har tillit til, og som har greie på lovar og reglar. 

«Tja. Der er nok noko i det», sa han. «Men det er ikkje ulovleg, og at det er så mykje fårlegare ved normal køyring, trur eg ikkje.» Tillegget kom litt seinare i samtalen: «Eg brukar å gjera det same sjølv!» 

Dermed gjorde eg som tenkt. Nye vinterdekk med pigg bestelte eg midt på sommaren, men fekk dei ikkje før prisen hadde stige både eitt og to hakk. Grunngjeving: Importvanskar og lang ventetid. Så, så «ferske» og dyre dekk har eg aldri hatt før. 

Ord frå og for ei ny tid

«Resirkulering», nett som «ferskvare», var ukjende ord då eg var liten. Barnelærdommen min har eg nett fortalt deg om, men slikt vart «snakka ned» heilt til «resirkulering» og naturvern kom på moten. Særleg dei venstrevridde og radikale som har drive ap med Guds ord så langt tilbake eg kan hugsa, utropar seg no til føregangsmenn og – kvinner og vil læra oss bibellesarar å ta vare på naturen!

Gud gav oss skaparverket og livet for at me skulle bruka det rett,  - til Hans ære. Derfor treng me korkje dommedagsprofetar i FN eller andre til å fortelja oss at ulydigheit mot Guds ord, fører ulukke over oss. Det står i «Storeboka», og er fastare enn fjell. Jesus sa det sjølv.

David, diktarkongen, sa det slik:  «Når eg ser din himmel, eit verk av dine fingrar, månen og stjernene som du har sett der, 5  kva er då eit menneske – at du hugsar på det, eit menneskebarn – at du tek deg av det? 6  Du sette han lite lågare enn Gud og krona han med herlegdom og ære. 7  Du sette han til herre over det dine hender har skapt, alt la du under hans føter: 8  småfe og storfe i samla flokk, dei ville dyra på marka, 9  fuglane under himmelen og fiskane i havet, alt som ferdast på havsens stigar. 10  Herre, vår herre, kor herleg ditt namn er over heile jorda!» (Sal 8:4-10). (ii)

Gud innsette oss menneskje til herrar over naturen og frie til ta han i bruk. Men med makt føl ansvar, også for verda me er sette inn i og er ein del av. Hadde «Gudsfrykt med nøysomhet» vore praktisert både av enkelt-menneskje og samfunn, hadde verda uten tvil sett anleis ut enn ho gjer i dag. 

Det er eg trygg på!

-----------

(i) https://www.nrk.no/vestland/prikkevere-1.4045003 Teke ned 31.12.2022.(

(ii) Sitatet er frå Norsk Bibel, nynorsk utgåve.

----------

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.