Så langt tilbake som Paraguay har skrivne kjelder om indianarar, har det vorte drive jakt på dei ”ville”. Nordmannen Yngvar Martens si bok: ”Blant tropenes tigere og på vidda her hjemme”[i] fortel jakthistorier, og mellom dei jakt på ”guajaqui-indianere[ii]”. Dei 70 første sidene omhandlar tida i Paraguay. Både det han skriv, og det vesle tillegget eg har teke med her, fortel oss noko om tilhøvet mellom "dei ville" og folk elles…..
Eg har prøvt å finna meir ut om Yngvar Martens, men utan
å lukkast. Kjartan Fløgstad nemner han i si bok om nordmenn i Søramerika[iii] som ”norsk brasilianar …… som i løpet av ein tolvårsperiode utforska
urskogane i grenselandet mellom Argentina, Brasil og Paraguay. Martens dreiv
stort i tømmer, hovudsakleg i Paraguay. Samstundes var han og broren ivrige
jegerar, både på folk og dyr”. Han forlet Paraguay då det braut ut ”byldepest”.[iv]
Martens startar boka si slik:
”Guajaqui-indianerne og jakten på dem.
Av
de mange indianerstammer (tribus) jeg kom i berøring med i de sydamerikanske
urskoger, var guajaquis de som stod på det laveste standpunkt som mennesker. De hadde
nesten ingen kultur og blev av de andre indianerstammer betraktet som dyr og
unaturlige små vesener. De skilte sig også ut fra andre stammer i utseende og
levevis, og især blev de sett ned på på grunn av deres pygmélignende størrelse.
Jo mere jeg fikk høre om deres primitive levemåte, desto mere lokkende blev det nærmere å undersøke dem, hvordan de så ut og hvad slags liv de egentlig førte.
Mange videnskapsmenn og reisende hadde nok forsøkt å
komme i berøring med dem, men det mislyktes for de fleste. Tross mange
anstrengelser fikk de hverken se nogen guajaqui eller deres husgeråd. I
villnisset tror jeg neppe nogen annen enn min bror og jeg har opnådd å se dem.
Man fant nok spor som man på grunn av deres eiendommelighet antok måtte være
efter disse små indíanere, og man fulgte sporene så langt man kunde. Men den
uendelige urskog frembyr uanede vanskeligheter, og man behøver mange års øvelse
for å kunne ferdes med den letthet og ferdighet som er nødvendig for å kunne se
og erhverve noget fra denne sky og ville idianerstamme.
Jeg har opholdt mig 12 år i de sydamerikanske uskoger, og jeg var pasjonert jeger, derfor lærte jeg til sist å kjenne urskogen. Jeg fikk leilighet til å efterstrebe og utforske guajaquiindianerne, idet jeg hadde en stor tømmerdrift nettop i de strøk i Paraguay, hvor de ofte ferdes. Tross den gode anledning og den store interesse jeg hadde av å få fatt på en guajaqui, var dette stykke arbeide det vanskeligste jeg nogensinne hadde foretatt. I to år gjorde jeg gang på gang energiske forsøk før det i januar 1899 endelig lyktes min bror og jeg å få tak i en av dem, samt å samle eksemplarer av alt det husgeråd de var i besiddelse av. Derefter studerte vi deres levevis”.
 |
| Frå hovudvegen Ciudad del Este - Encarnacion |
Det dei fann i skogen, var nedhogne palmar, og ut frå det rekna dei at indianarane ville koma tilbake når det hadde utvikla seg åmer i den mjuke palmeveden[vii]. Yngvar og broren saman med ein nasjonal medhjelpar og 4 hundar, reiste så tilbake for å fanga ein indianar. Og, heilt rett, dei fann spor etter indianarane der slik dei hadde rekna med. Dei sende hundane etter, og snart stod hundane under eit stort tre. Og så let eg Martens fortelja:
” På barken kunde vi se tydelige merker efter klør eller negler, og like ved treet fant vi en øks av sten, festet i et treskaft. Det var en guajaquis øks, da kun disse indinanerne bruker den slags primitive greier.
Vi var altså nu sikker på at vi hadde en av de meget efterstrebte guajaquiindianerne tett ved oss, men å fange ham levende det blev nok ingen lett sak. Hadde vi hatt øks med, så tror jeg nok vi vilde ha hugget treet. Men vi hadde ikke det, og den øks vi hadde funnet, var absolutt ubrukbar på den slags tre.
Så tilbød Joce sig å klatre op i treet. Bevæbnet med sin machette og min revolver klatret han behendig opefter trestammen, inntil han kom til nærmeste gren. Da hører vi det rasle i kvist og løv høyt oppe i treet og Joce får se et glimt av krabaten, hvorfor han utbryter: «Der så jeg ham, Patron, han ligner en ape, og han har en kølle i hånden!» Da jeg hørte om køllen, blev jeg engstelig for gutten og bad ham være forsiktig, så guajaquien ikke sIo ham ihjel; det var best å holde sig på avstand. Men Joce krabbet videre fra gren til gren, så omsider forsvant også han i det tette løv.
Så hører vi det suse i luften, og ned kommer guajaquien, styrtende sig i det tykke bambuskratt. Han hadde simpelthen kastet sig ned fra det over 12 meter høie tre. Da vi sprang frem for i gripe ham, ja, da var han vekk som en katt og hundene i full los i hælene på ham. Denne los varte bare et øieblikk, sa var det stålos igjen mye verre enn første gang.
Der stod guajaquien på et nedfallstre med køllen i den ene hånd, mens han holdt sig i en gren med den annen. Snakk om villmennesker og disses ville, dyriske fjes. Jo, her hadde vi rette sorten foran oss, og vi gledet oss over å ha fått stifte bekjentskap med ham. Han så jo ikke nettop ut til i ha nogen lengsel efter å lære oss å kjenne, for han gjorde sig ferdig til å forsvare sig efter beste evne. Han glodde stygt på hundene; det var jo heller ingen morsom situasjon å stå der med 4 arrige hunder og 3 mennesker omkring sig.
 |
| Pirapoområdet i dag. (C):I.Bjørnevoll |
Lassoen slynget sig om den hånd guajaquien holdt køllen i, og dermed drog Joce i alt det han orket, og rev ham ned fra treet. Så var min bror og jeg over ham i et sprang, idet vi samtidig kommanderte hundene til å holde sig vekk. De arrigste av hundene hadde vi koblet. Min bror fikk tak i guajaquiens ene fot, men måtte øíeblikkelig slippe taket da han fikk et bitt i armen. I samme øieblikk fikk jeg min dengang kraftige neve om guajaquiens nakke, og dermed var han ferdig. Hurtig fikk vi repet hans armer fast, en rem om hans ene fot, og han var vår fange. ”Nju! Njau! Nju! Njau!” skrek han uavlatelig og bet og glefset om sig som en hund. I forhold til sin størrelse var han svært sterk, han var jo ikke mere enn 1,30 m høi. Hadde jeg vært alene om ham, har jeg mine tvil om jeg hadde greid ham uten å gi ham nogen ytre skade, og det var jo slett ikke meningen. Tvert imot vilde vi på ingen måte gjøre ham noget ondt. Det var bare av videnskapelig interesse vi gjorde denne fangst.
 |
| Slik tekna Martens hendinga i boka si. |
Merkelíg nok varte det ikke lenge, før guajaquien gikk efter oss som en bandhund; men det kunde også være av frykt for våre hunder, som gikk og passet ham fra alle sider. Da vi nærmet oss kanoen ved Pirapo, fikk han plutselig et anfall av raseri, slet og bet i remmen, skrek nogen merkelige papegøieskrik, freste som en katt og kastet sig til jorden, så det var et lite basketak å få ham ombord. Siden gikk det greit å få ham med hjem, hvor vi slapp ham løs i et værelse for sig selv. Til å begynne med sprang han på veggene, hoppet og danset som en villkatt, men omsider gav han sig til ro. Allerede dagen efter spiste han rått rådyrkjøtt, tambu og honning.
Vi hadde jo stor interesse av å få ham civilisert en smule, men opfatningsevnen var svak. Vi opnådde å få ham til å spise kokt mat og til og forstå enkelte ord i guaranisproget, såsom kjøtt, vann, honning o. s. v. Å få han til å være renslig, kle sig og arbeide var meget vanskelig. Klærne rev han i stykker, og det eneste arbeide han utførte, var kurver av bambus. En gang tok jeg et stort speil og satte foran ham, men da blev det vel leven. Han gjorde alle slags apesprang, grimaser og vendinger, fløi frem og tilbake, snart like inn på speilet, snart lengere unda og snart bak det. Til sist utstøtte han et merkelig jubelhyl og skoggerlo. Han blev så glad i speilet, at han blev aldeles ulykkelig da jeg vilde ta det bort, og jeg måtte derfor la ham beholde det.
Jeg tenkte på å få ham såpass menneskelig at han kunde transporteres til Europa, og det hadde jeg nok muligens opnådd, hvis ikke byldepesten var kommet til Paraguay og hadde avskåret oss fra all tanke på annet enn å frelse oss selv ut av landet. Alt det husgeråd som guajaquiene hadde mistet, da de blev jaget av hundene og oss, samlet vi op og opbevarte omhyggelig”[viii].
Ved eit seinare høve grov dei tre jegarane seg ei
jordhole ved sida av eit gigantisk
akasietre, på ein stad acheane hadde felt palmar for å hausta åmer. Målet var å få studera indianarane på nært hald i skogen. Her er
forteljinga:
” Heldigvís blev vår venten ikke mere enn 8 timer, for ved middagstid hørte vi plutselig nogen merkelige lyd lignende papegøienes, og ikke lenge efter omtrent 50 m. fra oss stakk en liten figur hodet frem, speidende og lyttende til alle sider som et vilt dyr. Straks efter fulgte flere guajaquis, aldeles nakne.
De så på hverandre, gjorde nogen grimaser og tegn, hvisket så noget idet de stakk nesen i været som de ville lukte sig til noget. De gav inntrykk av å være tobente dyr, der de hopet sig sammen og tittet spørrende på hverandre som der var noget på ferde.
Tre av dem kom like henimot der hvor vi var og slo
sig ned. Vi antok det var en familie. Mannen bar en kølle i høyre hånd og en
stenøks i venstre samt om halsen et bånd av dyretenner. Kvinnen bar en kurv av
fin bambus på ryggen. Denne var festet til et redskap på hodet, så hun kunde ha
armer og kropp ledig, og all byrde hvilte på hodet. Redskapet lignet en hette
med to flettede bånd på sidene, alt gjort av palmerøttenes fíbrer.
 |
| Slik ber framleis kvinnene børa si. (C)I.Bjørnevoll. |
I kurven var alt husgeråd samt et barn. Da hun satte
kurven fra sig, sprang barnet ut og begynte å gjøre grinaktige sprang i det
fri. Lenger borte var flere barn, men de holdt sig alle for sig selv og nær
kurven. De små barn hadde ualmindelig stort hode. De lignet frosker.
Moren tok nu frem et trestykke og en rund pinne. Ved å dreie pinnen rundt på et bestemt sted på trestykket, fikk hun ild i det. En harpiksaktig klump som var anbragt tett ved siden av trestykket, gjorde tjeneste som knusk.
Når de satte sig ved ilden, var det kun to ved samme ildsted og alltid like overfor hinannen, kun med fotsålene mot ilden. Så tok kvinnen frem to lerkar. I det minste var tambu, i det største honning. De hadde også en skje av tre, som de skrapte honningen av lerkaret med og slikket av. Tambu blev tatt med fingrene, dyppet i honning og fortært med stort velbehag. Et av palmefibrer strikket klædningsstykke la kvinnene på jorden til å sette sig og sine barn på.
 |
| Guembe kan du kjøpa i Noreg |
En kvinne kom med et levende rådyr i kurven. Det var sammenbundet om føtter og hode med uaimbebast[ix]. Hun slengte dyret på jorden, og mannen tok straks sin kølle og gav det et slag i skallen. Det var kraft i det slag, for dyret døde øieblikkelig. Derefter tok han hurtig en nålespiss pinne og stakk dyret i hjertet, så den fine blodsprut stod ut. Dette utstrømmende blod veksledes de om å drikke. Med den spisse pinne blev også rådyrskinnet oprevet og så vrengt av, hvorefter den ene del efter den annen blev revet av dyret og fortært med rovgjerrighet, idet de med tennene slet bitene av og slukte dem hurtig.
Andre hadde døde slanger og frukt av palmetrærne. Slangene blev tatt ved hode og hale og ført over ilden et par ganger, så blev nakken knekket og skinnet vrengt av, hvorpå de tok det tilslipte trestykke, der som nevnt også blev benyttet som skje, og skar slangen op i stykker som blev fortært med en viss forsiktighet.
Mens de således gjorde sig livet hyggelig, var de på samme tid uhyre vaktsomme. Hvilken som helst lyd av fugl eller lignende var nok til å bringe dem på bena. Som et lyn var de oppe med køllen i hånden og kurven på ryggen. Selv barna var snare til å krabbe ned i kurven og forsvinne der.
Vi fikk ikke inntrykk av at de var så særdeles tilfreds med tilværelsen. Ikke et smil eller nogen munterhet hørtes blandt dem. De var alvårlige, og det så ut til at føden var hovedsaken.
Uthuggingen av tambu begynte også straks. De fordelte
sig parvis eller optil 4 og samlet tambu i lerkarene. Enkelte hugget også palmer.
Istedenfor at vi hugger med øksens egg vendt nedad så skåret i treet blir ned
mot jorden, hugger de omvendt, og skåret blir mot treets topp. Dette gjøres for
at stenøksen ikke skal falle ut av skaftet. Det var forresten kraft i deres
øksning. I det hele tatt var de alle små, kraftige, undersetsige karer med gode
muskler. De er som nevnt 1,30 m. i høide, har stor, bred hjerneskalle,
ravnsvart, rett opstående hår, stivt som hestetagl. Det vokser næsten helt ned
til øinene, så pannen blir meget lav.
 |
| Martens si eiga teikning i boka. |
Halsen er kort og meget tykk, så den omtrent går i
ett med hodet. Øinene er skjevtliggende som hos våre lapper, og har et nokså
dyrisk uttrykk. Nesen er bred, litt opstående og flattrykt. Munnen stor og
åpen. De eldre kjennes på at to av underkjevens fortenner vokser noget over
overleben[x].
Tannbygningen er sterk og elfenbenhvit. Armene er lange og hendene nokså store med sterke negler. Overkroppen er plump og uproporsjonal. Maven er især stor og utviklet. Bena er tykke, korte og sterke. Føttene en innadvendt og firkantede, idet de er bredest fremme. Tærne går i en linje, er kroket og forsynt med sterke negler, hvilket gjør at de klatrer med større letthet.
Huden er svært tykk og foldet. Farven er brunsort. På
hele legemet, undtagen hodeskallen, vokser ikke et hår, selv om de også er
gamle folk[xi].
Noget sprog kunde vi ikke forstå at de hadde, kun nogen dels hviskende, dels høie
lyd. Men de forstod nok hverandre godt.
Når noget var på ferde, utstøtte de en lyd som: “Nju! nju!» Og når de tok tambu i munnen, sa de ofte: “Tajipa haña!” Dette ord tajipa har jeg siden forstått er det riktige for tambu, og haña betyr sannsynligvis god eller deilig. For de riktig slikket sig om munnnen før de utstøtte ordet.
En av de andre kastet med en kølle på trestammen. Han slengte den, så den tykke ende gikk foran som en kule rett mot treet og med en betydelig kraft og sikkerhet. Samme slags køller bruker de til å slå ihjel ville dyr med, dyr som er styrtet i fallgrubene, for øksen brukes kun til å hugge med.
Jeg antar at mellem 70 og 80 guajaquis var samlet omkring campestren, og det var også hovedstyrken av dem. Ved nærmere å spørre de omkringboende indianerstammer så som cangua, chiripa, viorocayanos og mbaracuyus har jeg fått ut at der i det hele fantes omkring 400. De lever mest i flokker fra 2 til 10, men samles til tambumåltidene.
Da vi hadde iakttatt deres forskjellige måter å te sig på, var det jo den letteste sak å få disse småfolk på bena. Vi utstøtte et eneste hyl, og dette var nok til å bringe hele flokken til skogs på et eneste minutt.
Vi krøp så frem av vårt skjulested, dekket det til og forsvant. Vi vilde ikke at de skulde opdage vårt underjordiske sted, da vi måskje siden en gang vilde benytte oss av samme.
Guajaquiindianerne lever altså omtrent som dyr. Deres
hus er urskogens trær, og deres føde det som finnes i skogen. De gjør ingen
synderlig ugagn, kun på mulesler har de smak. En muldyrnakke er for dem en
lekkerbisken. Muldyrene går og beiter langt inne i skogen, og da kan det jo
hende de faller i guajaquienes fallgruber. Muldyrene tilhører enten
tømmerdriverne eller jerbateroerne (det er folk som arbeider i jungelen). Andre indianerstammer avskyr disse småfolk og dreper
dem hvis de kan. Men de er også redde for dem, så det hører til sjeldenhetene
at en guajaqui blir drept av en annen indianer. Det kommer vel også av at
guajaquiene er så sky og dyktige til å springe i skogen.”[xii]
-------
Eg har teke med så
mykje av dette fordi det nokså sikkert er snakk om forfedrane til dei acheane
eg har skrive om i Puerto Barra. Mykje av det Martens skriv,
viser at han hadde god kjennskap til landet og det han skreiv om. Måten han
beskriv korleis desse indianarane klatra, stemmer heilt med det dei i Puerto
Barra gjorde første tida:
” Han klatrer ikke som vi ved å slå foten om treet. Han setter føttene tvers for, slår de krokete tærs negler i barken og spaserer op. Er treet tykt gjør han en løkke av uaimbebast og setter mellem føttene idet denne strammes ut og fester sig i treets ru bark. Likeså har han en bast omkring treet som en slynge og med en ende av basten i hver hånd. Så flytter han basten med hender og føtter hver sin gang og spaserer op”.
Martens hadde og hoggarar nord for Pirapo, og fortel at
dei gjekk nordover i skogen to dagar. Tidleg tredje dagen fann dei ein død indianar hangande høgt oppe i
eit tre. Han hadde stukke handa inn i eit hol for å ta ut honning, men misst
fotfestet og vart hengjande der til han døydde. Denne soga har eg funne i to andre bøker[xiii] i Paraguay. Informasjonen
Martens gjev, passar så godt inn at ein skulle tru det var ein av hoggarane hans
som fortalde om det…
Tømmerhoggaren
Avalos si forteljing.
Ein tyskar på argentinasida av Rio Parana, skreiv ned
forteljinga[xiv]
til Avalos, ein av arbeidarane sine. Dei hadde funne steinen av ei acheøks,
og Avalos visste med ein gong kva det
var. Han hadde hogge tømmer i Paraguay, sør for Rio Monday[xv], og nokre av dei hadde
planlagt ein tur på jakt. Men før dei kom av stad, høyrde dei ein lyd som av ei
tromme. Basen for hoggarane sa at dette var lyden frå ein guayaki som leita
etter honning. Tre av hoggarane var
argentinarar, og basen foreslo at dei skulle gå og sjå:
”Brått stogga basen og gjorde teikn til at me skulle stogga tett attmed han. Han bøygde nokre greiner til sides og gjorde teikn at me skulle sjå oppover. Og der såg me indianaren. Han var oppe i eit lang ”ybira pere”[xvi] og sat i bukta på ein stor lian.[xvii] Han heldt seg fast med eine handa med han svinga inn mot stammen og brukt heile tyngden av kroppen sin for å slå på ein plass på stammen.
Der var eit hol, og kring han flaug biene som budde der. Indianaren slo med ein stein for å få så stort hol at han kunne ta ut honningen som sikkert var nede inni tomrommet. Me såg på korleis han pendla fram og tilbake med han hogg. Så greip han tak i ein turrkvist nær holet og vart hangande 10-12 meter frå bakken.
No gøymde han steinen mellom greina og stammen, og stakk høgrehanda som vart fri, langt inn i holet han hadde gjort større. Me stod og stirde då det brått vart skote to skot frå revolveren til basen.”
Basen hadde ikkje skote guayakien. "Han ville berre skremma han", sa Avalos då han såg korleis tyskaren (som skreiv ned soga) reagerte. Og fortsette....
”Og
sjølvsagt vart han redd. Du skulle ha sett. Han gjorde eit hopp og greina han
hadde halde seg i med venstrehanda, brotna. Og det som var endå verre: Han miste
taket i lianen! Og då han hadde høgrehanda
djupt inni treet, hang han fast og han blødde kraftig.
”Så grusomt! Stakkars indianar! Og så, kva gjorde de, Avalos, for å hjelpa og berga han?”[xviii]
På dette litt kvasse utbrotet mitt, såg Avalos litt forundra på meg og svara: ”Kva kunne me gjera?... Me gjorde ingen ting. Me let han berre hengja der. Han såg ut som ei dokke, slik som ungane har og som viftar med armar og bein når ein dreg i ei snor”.
Seinare hadde Avalos vore tilbake, og indianaren, eller rettare sagt, restane av han, hang der framleis. Dei hadde då funne steinøksa, fortalde han. Det same skriv Martens….
----------------------------
Det er forbudt å laste ned, kopiere eller benytte bilder/filmklipp
uten skriftlig løyve frå forfattaren, Inge Bjørnevoll.
[ii] Den
vanlegaste skriveforma for namnet var ”guayaki-indianarar”. Dette er dei me i
dag kalla ”achear”.
[iii] ”Eld og vatn. Nordmenn i
Søramerika”, av Kjartan Fløgstad, Universitetsforlaget,
Oslo, Noreg. 2. opplag
1991, ISBN 82-00-12962-4. Sitatet er teke frå side
179, 2. avsn.
[iv]
Opplysning på side 15, 2. avsnitt i boka hans.
[v]
Ein reknar med at dei var den delen av stammen som gjekk under namnet "Ache Pura".
[vi] Her tek han feil av
namnet: Elva heiter Parana. Alto Parana
vert brukt om øvste delen av elva, og også på eit fylke i Paraguay der byen
Ciudad del Este ligg.
[vii] Denne teknikken brukar
acheane, og andre, framleis. Åmene, Martens kallar dei for ”tambu”, kan etast
råe eller steikjast på steikepanne. Et ein dei råde, bita ein av hovuder, for
åmene kan bita seg fast i halsen så ein ikkje får pusta.
[ix] Dette ordet, slik eg kjenner det, er ”guembe”
eller ”guembepi” (Philodendrom guembe med ei rekkje
underartar). Ein av desse, ofte kalla ”vindusblad”,
veks vilt i trea i skogen i Paraguay. Luftrøtene av desse er svært sterke og
rotnar vanskeleg, så dei var viktige i t. d. husbygging i gammal tid.
[x]
Det dei såg, vart nok ”tembeta”, ein pinne eller liknande mennene brukte
gjennom underleppa. På dei eldre ser ein endå spor etter holet tembetaen stod
i…
[xi]
Acheane har kraftig hårvekst, men det var vanleg at dei skar det vekk, heilt eller delvis.
[xii] Frå side 20 – 25.
[xiii]
Den tredje er Juan B. Ambrosetti: ”Misiones (por Alto Parana og Iguazu”, side
96.
[xiv] ”Prehistoria Altoparanaense Preguarani”, av German Antonio Wachnitz.
Frå side 195 og utover i den
stensilerte
utgåva eg fekk hand om. Om boka vart trykt nokon gong, veit eg ikkje.
[xv] Puterto Barra ligg sør
for Monday, ca. 15-20 km i luftlinje,
skulle eg tru.
[xvi] ”Ybira pere”, - i dag
skrivst det ”yvyra pere”, er eit tre med belgfrukter. (t.d. Apuleia leiocarpa
(Vog.) Macbride)
[xvii]
”Isipo”. No
skrive ”ysypo”. Dette er det generelle guaraniordet for lian.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar