Krigstider

Her inne er dei eldse jødsike gravene i Exeter. 

Hitler greidde aldri å ta England, men bombeflya hans gjorde mykje skade. Exeter fekk sin del der synagogen og andre bygningar vart øydelagde.  

Som Odd Nansen (i) i Noreg, var det mange her i England og som såg utviklinga  i Tyskland og prøvde å berga så mange jødiske liv som dei kunne. Men også – som i Noreg, såg ikkje styresmaktene her heller med velvilje på slike initiativ.

«The  Telegraph’s» magasin sist laurdag (ii) har ein lang artikkel om skreddaren David Makofski og nokre som arbeidde for å berga tyske jødiske ungdomar.  Måten dei gjorde det på, var å få dei inn som lærlingar i diverse yrke. Staten sitt krav var at det måtte vera lærlingeplassar som «ingen frå England» kunne fylla, og at det vart betalt 100 pund (iii) for kvar lærling dei «importerte».

Trass vanskane med å skaffa nok pengar og lærlingeplassar, greidde David Makofski og medarbeidarane hans å berga over 200 jødiske ungdomar i 1938-39. Mest støtte fekk dei frå jødar og kvekarar, står det i avisa. 

Ein ung mann kom til England nett etter Krystallnatta. (iv) Den natta vart minst 91 jødar drepne, og butikkar og andre jødiske eigedomar - inkludert 267 synagogar, vart raserte. Ikkje lenge etter vart det slutt på all lovleg utreise for jødar. 

Etter det «The Terlegraph» skriv, vart mange av desse ungdomane verande i England etter krigen, og var kanskje dei einaste i familiane sine som overlevde. Ein del gjekk inn i aktiv teneste som soldatar eller i det sivile hjelpeapparatet. Nokre vart fengsla av styresmaktene og sende til Canada saman med tyskarar som kunne mistenkjast for å vera spionar! The Telegraph skriv at det tok ei veke før Canada innsåg at dei måtte skilja dei internerte jødane frå nazistane!

«I slikt vær, da får du bønner, Gud!» (v)

Som me veit, søkjer folk til Gud i krisesituasjonar, enten det er naturkatastrofar eller menneskeskapte ulukker. Aktiviteten og talet på medlemmer i synagogen i Exeter auka derfor sterkt under krigen.  Mange flytta hit som soldatar eller som sivilt personell. To jødiske kapellanar i forsvaret (vi) leidde samlingar i synagogen, står det i boka. Der var samling kvar sabbat, men og samlingar der dei til dømes bad for soldatane, og for RAF sitt personale som var stasjonert i området.

Slik ser det ut i dag

Fangeleiren i Nissen Creek

Pinhoe, her eg sit og skriv, var ein småby litt utanfor Exeter den gongen. (vii) Frå glaset ser eg mot jernbanestasjonen. I det området som før verdskrigen var jordbruksland, vart det lagt ein leir for flyvåpenet (RAF). Etter som krigen utvikla seg, vart leiren omorganisert for å ta seg av mindre farlege tyske krigsfangar. Namnet vart «Leir nr. 276, Nissen (viii) Creek», Pinhoe. Han låg på sletta mellom jernbanelinja og elva.

Pinho Brook gav navn til byen

I dag er ein del av området disponert av sjukehuset og helsestasjonen i bydelen, og parkeringsplassen til jernbana. Lenger bak ligg eit område med leikeapparat, og ei stor slette til ballspel. Leikeapparata er mykje brukt, men på den store grassletta ser eg berre folk som luftar hundane sine.

Elva Pinho Brook, som gav bydelen namnet, går langs heile dette området. På begge sider av elva er frodig skog, men ingen stad finst informasjon om kva som var her under krigen. 

Ein eldre mann som sat på gjerdet ved Pinhoe Brook, hadde flytta hit på 1970-talet. Han hadde aldri høyrt at det hadde vore nokon fangeleir her. Det same seier andre eg har snakka med. 

Det eg veit, er henta frå boka til Helen Fry. Ho skriv at England trong tolkar i arbeidet med internerte krigsfangar. Ein av desse var Adolf Kessler, (ix) ein tysk-jødisk ungdom som kom nett før krigen. Han tenestegjorde i Englands «Pionerkorps», står det.

Exeters mest berømte jøde?

Den mest berømte jøden knytt til synagogen i Exeter, er truleg Herschel Smith. Faren, Nat, var ein av dei første i denne familien som flytte til Exeter då krigen kom. (x). Han var gift med ei ikkje-jøde, Florence, frå Plymouth. Dei fekk berre eitt barn, Herschel (1925-2001).

Hersachel gjekk på skule her og i Plymouth. Han studerte seinare ved forskjellege universitet i England og Amerika før han vart forskar ved universitet i Oxford, og underviste i organisk kjemi på universitetet i Manchester. 

Gjennom si forsking fann han eit stoff som påverka kvinner  sin menstruasjonssyklus, og slik kunne hindra at dei vart gravide. Med denne kunnskapen fekk han patentert «ein antikonseptiv tablett», det som i dag heiter «P-pille». Han «revolusjonerte på den måten kvinners liv», skriv Helen Fry i boka si. (xi)
----

Ei retting til slutt: Pinhoe og Exeter ligg ikkje i Sør-Aust-England som eg skreiv tidlegare, men høyrer til Sør-Vest-England.
(i) Det var han som leidde «Nansenhjelpa» i Noreg. Derav namnet.
(ii) Dato 05.08.23, side 34 – 39 (minus ei side med reklame).
(iii) Under visse vilkår kunne staten setja ned denne summen til 50 pund. The Telegraph skriv at 100 pund då tilsvarar 5 700 av dagens pund. Det vil seia rundt rekna 90 000 kroner ut frå kursen i dag.
(iv) 29.11.1938.
(v) Sitat frå Henrik Wergelands dikt «Julaften».
(vi) Dei var Rev. Michael Adler og Rev. J. Weintrobe.
(vii) No er Pinhoe ein bydel i Exeter.
(viii) Eg ser det og er skrive som Nissan Creek.
(ix) Det har ikkje informasjon om han var ein av dei som David Makovski fekk hit, men etter alderen kan han ha vore det.
(x) Fleire av dei vart vidt kjende i England, kanskje særleg for deltaking i første og andre verdenskrig. Morris Smith til dømes tenestegjorde i «the Jewish Battalion of the Royal Fusilers in Palestine».    
(xi) Frå boka «THE JEWS OF EXETER», av Helen Fry, (Eige forlag 2013),  s. 96: «He had patented the contraconceptive pill and has thus revolutionized the lives of woman». I teksten mi eiga omsetjing av deler av denne teksten. Meir informasjon finst i t.d.  https://en.wikipedia.org/wiki/Herchel_Smith

------------ 

Det er ikkje lov å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.