Utsida av Steinfelds bok

 Jødiske ikkje-jødar?

For ei tid tilbake vart eg invitert med på eit foredrag av Dag Steinfeld på biblioteket på Austreim. Me kjøpte boka hans, og eg fann mykje interessant der. Boka heiter «Fedre og sønner» - ei soge om Steinfeld-familien frå tsarens Russland og opp mot vår tid.

«Gamle» Steinfeld var med og grunnla synagogen i Trondheim i si tid. Steinfeldane var av «ekte jødisk rot», sikkert både genetikk og kulturelt då dei kom frå tsarens Russland til Noreg.

Problema kom til syne då ein av sønene forelska seg i ei ikkje-jødisk norsk kvinne i Bergen, - ei «gojete». Seinare ynskte den yngre broren å gjera det same, noko som enda i ein tragedie.

For oss ikkje-jødar som ser problemet utanfrå, er hendinga både trist og forståeleg på same tid. Kor mange norske slekter har ikkje opplevt slike kranglar utan å ha noko jødisk kultur eller tradisjon å skulda på?

I boka si nemner Steinfeld Torborg Nedreaas som og var barn av eit blanda ekteskap. Dei var dermed «halvjødar». 

Eg gjekk på biblioteket og lånte ei utgåve med heile trilogien til Nedreaas: «Trylleglasset», «Musikk frå en blå brønn» og «Ved neste nymåne». Der fann eg same «utenforskapet» som Dag Steinfelt skriv  om i si bok. Begge har bakgrunn frå mellomkrigstida i Bergen, ein by der jødane aldri organiserte seg med skule eller synagoge. Oslo og Trondheim skapte gode jødiske miljø, men dei i Bergen gjorde det. (Er du interessert, kan du finna meir om dette i boka: «…vi blir neppe nogensinne mange her. Jøder i Bergen 1851-1945.»(i))

Det Steinfeld skriv om Nedreaas:

«I romanene møter vi jøden Simon, I likhet med Jacob blir han utstøtt frå sin familie da han gifter seg med en bergensk gojete. Saman får de barna Franziska, Rakel, Fanny og David. Likheten mellom romanfiguren Simon og min egen farfar er slående. Det er også likheten mellom de to gojetene eller halvjødene Franziska og Fanny, og min fars barndom.

På sin malende måte skildrer Nedreaas utstøtelsen av urene barn frå deres jødiske familie. Under en opphetet diskusjon i Musikk frå en blå brønn anklager Fanny sine fraværende jødiske slektninger for aldri å ha «vist oss noen kjærlighet». Når eg leser om Franziska, føler eg at eg forstår min far. Hun som har et «typisk jødisk utseende», føler eller søker en jødisk identitet, som mange slike barn gjorde. Særlig sår er skildringer av hvordan hun som liten pike stadig lusker seg utover til besteforeldrenes hus til tross for at hun vet at «de var ikkje glade i oss» (ii)

Dette er Nedraas-boka eg las

Nedreaas sin hovudperson, Herdis, har ein jødisk bestefar og tre besteforeldre som er «norske». Ho høyrer mora og søstrene diskutera slekta:

"Det var visst familien i Tyskland de snakket om, Fanny hørtes som om hun var sint på dem, og Rakels stemme tonte som kirkeklokker da hun sa: Det får ikke hjelpe! Blod er tykkere enn vann. Og vår religion forlanger iallfall at vi har litt kjærlighet å gi til andre.

Så var det noe med religion? Det var kjedelig. Herdis skjønte ikke mye av det. Ellers var det spennende nok med et lite munnhuggeri, man kunne lytte og følge med, og så holde med noen, akkurat som på fotballkamp. Siden var de oftest venner igjen – akkurat som på fotballkamp. Fanny sa: De har aldri vist oss noen kjærlighet. Jeg vet ikke om vi skylder dem noe som helst.

Og det lød som om hun hadde revet ned en vase eller noe. Det fulgte et urovekkende klirr av stemmer i munnen på hverandre, det var så vidt man kunne skjelne mening i alt sammen, Herdis sin mor ropte: Men Fiedl! Hun er ikke bundet til synagogen, hun har vist at hun regner oss for sine slektninger – hun har vist oss både varme og kjærlighet!

Men Fanny rev ned en vase til, hun ropte: Men Friedl er jo hedning!

Det sto et mørkt vær omkring Rakel, hun var ilddronningen som befalte verden å synke i grus, og man kunne vente at hun nå hadde et sønderrivende vredens budskap med sin kirkeklokke-stamme, men ordene som trengte gjennom de andre stemmenes ord var milde ord, de var druer som dirret i det brannrøde skjær fra sin dronnings ild:

- Av oss alle er det Firedl som har fått det gode sinn. Om du bare hadde hatt litt av det du, Fanny!

Det gode sinn. Endelig tre ord som et menneske kunne ta inn i tankene sine sammen med andre begripelige ting, tre alminnelige ord som kjentes gode og milde på tungen når man hvisket dem for seg selv.»

             "Utenforskap"

Det viktigaste inntrykket mitt etter å ha lese desse bøkene, er det relativt nye ordet «utenforskap». Det er eit ord som ikkje kan omsetjast til nynorsk direkte, men innhaldet i ordet, er velkjend i alle kulturar.- 

Torborg Nedreaas lærde meg dessuten eit ord frå sin bergensdialekt: «Småpikene på Sølverstad gikk i lange strilerekker etter sprøytevognen…»

Eg, endå eg er stril, måtte spørja dei som var eldre enn meg kva ordet betydde: «Strilerekke» kalte bergensarane det når fleire gjekk i lag, og gjekk i rekke på tvers av vegen!  Sikkert med opphav i at på Strilalandet var det før i tida så lite trafikk, at folk kunne gå fredeleg og prata - på tvers av vegen.

Å gå i rekkje etter kvarandre på vegkanten når ein skal prata i lag, er pyton!  «Strilerekke» er mykje meir sosialt, og dessuten er folk kjekkare å sjå på frå sida enn bakifrå. Er du ikkje enig? 

Men sjølve ordet, på same måten som andre samansetjingar med «stril», fortel om gammal «utenforskap», på same måte som ordet «hedning».

Det får eg koma tilbake til sin anna gong.

-------------------- 

(i) Per Kristian Sebak: «…vi blir neppe mogensinne mange her. Jøder i Bergen 1851-1945.»

(ii) Sitat frå side 57 i boka «Fedre og sønner».

------------------------------------------------------------

Det er forbode å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.