Skjermdump frå https://en.wikipedia.org/wiki/
Al_Jazeers_Media_Network

Rettferdig krig?

Eit av dei tema som Maimónides tok opp, er spørsmålet om statsleiing og rettferdig krig. Manuel Bermudez Vazquez skreiv boka si at Maimónides «lovsong ordet som verktøy til å «skapa fred mellom menneskja»».  Stemmer dette med dagens situasjon i Midt-Austen?

-------

Krig er ikkje noko nytt. Han har fylgt menneska så lenge det har vore menneskje til. I eit tidlegare innlegg har eg hevda at definisjonen av krig må endrast etter det me har sett i Gaza og elles i Midt-Austen. 

I går høyrde eg på ILTV – som er mi viktigaste informasjonskjelde om det som skjer i Midtausten, at krigen i Gaza har fått ein ny karakter. 75 % av området er no under jødisk kontroll, og kampen mot Hamaz har endra seg. 

Dei israelske styrkane har ført ein kamp mot soldatar som bevisst har bygt opp sitt forsvar på å gøyma seg og sine ammunisjonslager, våpenfabrikkar og administrasjon ved og under sivile institusjonar som skular, sjukehus og liknande. I staden for å byggja fysiske forsvarsverk slik normale armear gjer, brukar dei folket sitt som skjold for seg og installasjonane både over og under bakken.

I dette «forsvarsverket» er «produksjonen» av sivil liding og sivile tapstal det viktige. Her vert det ikkje gjort skilnad på kven som er soldatar og kven er uskuldige (til dømes gamle, kvinner og born). Kontroll av «Hamas-statistikk» har vist at soldatar har vorte ført som «born», og at tala har vorte blåsne opp for å skapa ekstra propagandaeffekt. Til og med FN har stillferdig vedgått dette.

Terroristane sitt mål er å skapa reaksjonar rundt om i verda så FN og andre skal tvinga Israel til å stogga krigen. For å få dette «tablået» til å fungera, trong terroristhæren ei profesjonell medieplattform med dobbel funksjon. Den har dei først og fremst i Quatar-mediet Al Jazeera. Viktigaste arbeidet deira er å spreia terroristane sin (dess-)informasjon. Over heile verda går det ut ei blanding av sanning og løgn som har skapt det biletet av krigen som terroristane ville ha. Propaganda-glansbiletet fekk me under overleveringa av gislar for ei tid tilbake. Det var eit velredigert og godt planlagt propagandashow. 

Hamas-informasjonen har gått verda over nesten uendeleg, godt understøtta av «Midtausten-kjennarar» både knytte til medium som i NRK, og frå organisasjonar og institusjonar lett kjennelege gjennom si anti-Israels-haldning.

Gammalt bilete frå bygginga av gettoen i Krakov

Den andre sida av dette arbeidet er å produsera mistru og tvil mot all informasjon frå jødar og Israel. Dette arbeidet tek FN og media seg også av. Informasjon frå Al Jaseera med fleire, vert presentert som «sanning». Det som kjem frå Israel eller Israel-vennlege kjelder, vert møtt med tvil eller som løgn. Mitt inntrykk er at både FN, NRK, og regjeringar i mange land tek trufast del i ein kakofoni av sann, halvsann og falsk informasjon. Denne er i realiteten ryggraden i terroristane sitt planlagde og viktigaste forsvarsverk.

I det av Gaza som no er frigjort av Israel, har krigen gått over til geriljakrig. Då dukkar terroristane fram frå sivile bygg eller tunellar som ikkje er oppdaga. Dei installerer vegbomber og gjer det vonde dei kan på kortast mogeleg tid, for så å forsvinna i ruinane eller under jorda. Geriljakrigarane har ikkje dei store arsenala eller den faglege leiinga lenger. Dei fleste leiarane er drepne, og kommandosentralane er sprengde.

Krig som filosofisk tema

Bilete av nazistisk propagandaplakat i museet i Krakov.

Tankane rundt «rettferdig krig» er gamle og byggjer på moralfilosofiske og etiske normer. (i) Noko av det viktigaste er å verna sivile, særleg eldre, kvinner og born. Skular, sjukehus og liknande institusjonar er det krigsbrotsverk å angripa. Å gå inn på alle desse teoriane, kan eg ikkje, men det er klårt for alle som vil sjå det, at terroristane hadde planlagt korleis dei skulle få Israel sine motåtak etter 07.10.23. til å sjå ut som «uetisk krigføring» og «krigsbrotsverk».

Dei eksisterande kriteria for etisk krig er derfor ikkje laga for kampar som dei i Gaza 2023-2025. Derfor ropar lek og lærd om «krigsbrotsverk» og byggjer tankegangen sin på lovar og reglar som høyrer fortida til. Alt dette hadde Al Jaseera og terroristane planlagt frå starten av. Det fungerte godt tidlegare både i Gaza og Libanon, så kvifor skulle det ikkje fungera no og?

Når eg tenkjer på Maimónides' bruk av ord for å skapa fred mellom menneskja (som eg siterte øvst), så er «orda» eg har fokusert på i denne bloggen, brukte for å skapa krig, terror og drap (av jødar)! Eg kan i alle fall ikkje sjå noko anna!

Kanskje det avgjerande er det etiske og religiøse føremålet som gøymer seg bak orda? 

--------------

(i)  Det finst mykje på internett, t.d. rettferdig krig – Store norske leksikon

(ii) Blindhet - Siterte sitater

Bileta og skjermdumpen har eg gjort sjølv.

Det er ikkje lov å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Illustrasjon frå side 197 i boka.

 «Maimónides var ein autentisk alfaguara intellektuelt»  (i)

Etter å ha leitt i det eg har av ordbøker, og på internett, sit eg framleis med spørsmålet: Kva tyder «alfaguara»?  Sidan «alfa» er den første bokstaven i det greske alfabetet, må det ha noko med «den fremste eller første» å gjera. Lenger har eg ikkje kome til no…

Sett på bakgrunn av hans relativt korte liv, er Maimónides’ litterære produksjon stor.  Det meste skreiv han på arabisk, men med hebraiske teikn. Unnataket er «Mishne Tora», det meste av breva og det han skreiv som svar på jødiske spørsmål av juridisk eller religiøs karakter. Det skreiv han på hebraisk.

Vazquez inndeler verka slik:

1. Filosofiske verk. Dette utgjer i alt 7 skrifter, dei fleste skrivne frå 1158 til 1191. Eitt har ikkje årstal, og eit er det litt usikkert om Maimónides skreiv.

2. Jødisk-religiøse verk. Mellom desse 5 verka er det som kan kallast hans viktigaste: «Mishne Tora»  eller «Den andre Toraen». To av desse verka er daterte til 1168 og 1178/1180. Dei andre er utan tidfesting.

Illustrasjon frå side 222 i boka.

3. Medisinske verk utgjer 9 skrifter om diverse tema som astma, hemoroidar, hygiene m.m. Dei fleste vart skrivne mellom 1187 og 1200. For tre er årstalet ukjent.

4. Astronomiske verk tel 3 bøker. Den viktigaste her er truleg «Traktat knytt til den jødiske kalenderen». Desse vart skrivne mellom 1158 til 1194.

Når eg jamfører Maimónides’ litterære produksjon med det eg veit om livet hans, ser eg at hans første filosofiske verk, og eitt knytt til astronomi, vart skrivne etter at familien hans hadde rømt frå Cordoba, og før dei drog over til Afrika og Fes. Skriftet «Om religionsskifte under tvang» (ii) kom ut same året som familien kryssa Gibraltar.

Resten av bøkene kom i perioden han levde i Fustat, altså etter 1177.

«Mishne Tora» eller «Den andre loven»

Maimónides var rundt 30 år då han skreiv denne boka i 1168. Før det hadde han skrive om dei 613 religiøse påboda i judaismen under namnet «Boka om bodorda» (iii). Han delte dei i «Positive bodord» som fortel kva ein god jøde skal gjera, og «Negative bodord» som fortel kva han ikkje skal gjera. 

Vazquez skriv (iv) at Toraen, Talmud og Mishna er dei bøkene judaismen byggjer på. Toraen er kjent som «Pentateuken» eller «Dei 5 Mosebøkene» som Luther kalla dei i si omsetjing til tysk. Desse fortel om prosessen frå frigjeringa av det jødiske slavefolket i Egypt, til dei som paktsfolket frå Sinai erobra landområdet Gud kalla «sitt land», og som han gav dei til evig tid.

Illustrasjon frå side 220 i boka

Mishna er første delen av Talmud, skrive rundt år 200 av vår tidsrekning, og er ei samling av munnlege jødiske lovar. Talmud er så ei vidare samling av kommentarar og debattar over ting i og rundt Toraen. Talmud finst det to utgåver av, - Babylonia-Talmuden eller «Talmud Bavli», og Jerusalem-Talmuden.

Om «Mishne Tora» av Maimónides vert det sagt at den er ei av dei viktigaste bøkene i judaismen som vart skrivne i Mellomalderen. Vazquez seier dette er på grunn av sin briljante litterære stil, og for sitt religiøse innhald. Forstår eg det rett, presenterer Maimónides, som var sterkt påverka av Aristoteles, jødisk religion og tradisjon i filosofisk og logisk samanheng.

Wikipedia skriv: «Et mye brukt munnhell blant jøder i middelalderen var «Frå Moses (med Toraen) til Moses (Maimónides) har det ikkje vært noen slik Moses). (v)

«Svar til rådville sjeler» (vi)

Dette verket med originaltittelen «More nevukhim» er ei samling svar på juridiske og religiøse spørsmål knytt til jødedommen, og som Maimónides fekk. Denne publikasjonen skulle eg tru var det litterære verket som fekk mest å seia i hans samtid. Her presenterte han råd og hjelp til «usikre sjeler» og står fram som rabbi og dommar i samsvar med den stillingen faren og forfedrane og hadde hatt før han.

Ein god ide?

Vazquez skriv ein stad i boka si: «Brevet (som Maimónides) skreiv til sonen Abraham ved slutten av livet sitt, vart av kritikarar forklart som eit testamente der den sekstiårige Maimónides lovsyng ordet som verktøy til å «skapa fred mellom menneskja». (vii)

Brevet vart skrive medan den syriske generalen Saladin var visir i Egypt og etter kvart regjerte  over heile syriske riket. Han var ikkje berre krigar, men installerte eir regime med stor toleranse overfor andre kulturar og religionar. Han knytte til seg viktige intellektuelle personar og tenkjarar. Maimónides vart, som me veit, regentens livlege.

Men er «ord» sterkare enn «våpen»?

Kanskje det spørsmålet kan verta tema i komande bloggar?

------------- 

(i) Mi omsetting av forfattaren si innleiing i kapitlet om Maimónides’ litterære verk.

(ii) Mi omsetjing av «Sobre la conversión forzada».

(iii) Mi omsetjing av «Libro de los mandamientos». 

(iv) Side 108 m. v.

(v)  Frå Maimonides – Wikipedia

(vi) Frå spansk «Guia de perplejos». 

(vii) Ordrett: «En la carta que escribió a su hijo Abraham al final de su vida, que suele ser interpretada por la crítica como un testamento vital, un Maimónides sexagenario hace un alarde de la palabra como herramienta para «poner paz entre los hombres». Sitat frå side 97 i boka.  (Uthevinga og innskotet er gjort av meg).

Illustrasjonane er frå «Maimónides. Vida y legado del erudito judío, pilar fundamental de la filosofía medieval», av Manuel Bermúdez Vazques, som eg har henta stoff frå i to bloggar til no. Ei bok eg skulle ynskja mange kunne lesa.....

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

 

Framsida på boka eg las

Maimónides.

Moisés ben Maimón, også kalla Rabí Mosé ben Maimón,  «Mamónides» eller «Rambam» (i), var fødd i Cordoba, Spania, i 1138 (ii) og døydde i Fustat, Egypt, i 1204. Etter det som er sagt, vart han gravlagd i Tiberias (iii) i Israel.  For mange er han den mest kjende og viktigaste av dei jødiske filosofane i middelalderen.

Det er skrive mykje om han. Opphavet til det meste eg skriv, er boka «Maimónides. Vida y legado del erudito judío, pilar fundamental de la filosofia medieval» av Manuel Bermúdez Vázquez. (iv)

Om fødebyen og slekta.

Då Cordoba var på sitt mektigaste rundt 929, var det hovudstaden i Al-Andalus og styrt av mellom andre kalifen Abderramán III. Byen var senter for handel og økonomi, men og vitenskap og kunst. Med eit folketal på 1 000 000 var det den største og mektigaste byen i Europa på den tida. (v) Dei arabiske leiarane var opptekne av vitenskap, kunst og kultur, og toleransen overfor ikkje-muslimar var stor. Dermed vart dette eit sentrum der arabisk, jødisk, gresk og kristen filosofi og kultur levde side om side.

Forfattaren av boka

Biblioteket i Cordoba hadde fleire hundre tusen bøker og var eit intellektuelt, literært og kulturelt sentrum heilt til Al-Andalus vart delt i mindre regionar eller «taifas». Byen hadde eit sterkt og blomstrande jødisk miljø økonomisk og intellektuelt, og dei var nært knytte til det kulturelle livet i byen.

Landet opplevde etterpå ein periode der forskjellege arabiske og berberiske flokkar slost mot kvarandre samstundes som kristne hærar gjorde sitt for å jaga muslimane bort frå den iberiske halvøya.  

I 1148 prøvde katolikken Alfonso VII av Castilla å ta Cordoba der almoravidane rådde. Dei fekk hjelp av alhohadane som etter sigeren overtok byen. Begge kom frå Nord-Afrika, men almohadane var strengare muslimar og erklærte heilag krig mot alle annleis-truande. Då var Maimónides 10 år gammal.

Barndom og ungdom

Far til Maimónides var den sjuande i ei rekkje av jødiske rabbiar og dommarar, og guten vart opplært i Toraen og Talmud frå han var bitte liten. Men jødar og annleis truande vart no av almohadane tvinga over til islam, eller måtte rømma byen.

Illustrasjon frå boka

Joseph Perez skriv på side 19: «Det same var situasjonen for  Maimónides. Han var fødd i Cordoba, og studerte arabisk til han var 18 år gammal. I staden for å rømma til del delen av Spania som kristne rådde over slik dei fleste av same trua gjorde, let han som han omvende han seg til islam og reiste til Fez og seinare til Cairo der han levde resten av livet».

Vázquez har meir informasjon, men skriv ikkje noko om ein fingert overgang til islam. Han skriv derimot at ingen veit kvar rabbien Maimón ben Yosef og familien oppheldt seg før dei i 1160 kryssa Gibraltar og slo seg ned i byen Fez i Marokko. 

Fez var eit kulturelt og økonomisk sentrum og hovudstaden til almohadane i Nord-Afrika. Likevel bestemte rabbien Maimón Yosef å slå seg ned der med familien. Der var eit godt jødisk miljø, og Maimón Yosef, far til Maimónides, skreiv i den tida «Epistola de consolación».

Maimónides var på det tidspunktet 18 år gammal. Han var velutdanna både i Toraen, Talmud og forskjelleg vitenskap, inkludert medisin. Han kom inn i eit miljø der gresk, latin, hebraisk og arabisk møttest og filosofi og forsking strekte seg ut over både kulturelle og lingvistiske grenser. Kristne og greske tenkjarar sine verk var omsett til arabisk, og personar som den kjende rabbien Samuel ben Yosef ibn Nagrela (993-1055) stod sterkt i miljøet der jødisk, arabisk og kristen kultur levde side om side. (vi)

Ny røming og endeleg heimstad

Dette var ei tid då nyplatonismen rådde, ein retning som og hadde stått sterkt i Al-Andaluz. Både jødiske og arabiske tenkjarar var påverka, samstundes som det skapte uro på grunn av deira sterke, monoteistiske og religiøse utgangspunkt.

Skjermdump frå Tomb Mark of Maimonides,
Tiberias | Danny The Digger

Det ser ut til at i den tida familien Maimon budde i Fez, vart Maimónides innvidd som rabbi, og at det var på den måten han livnærde seg resten av livet. 

I 1165 vart rabbien Judah ibn Shoshan, læraren til Maimónides, fengsla og avretta for å praktisera si jødiske tru. Dermed måtte familien til Maimónides rømma på nytt. Dei slo seg først ned i Palestina, men på grunn av den vanskelege økonomiske situasjonen der, flytte dei til Fustat i nærleiken av Cairo. Der kunne jødar fritt praktisera sin religion. Jødar som hadde gått over til islam, og som vart tekne for å «falla tilbake» til jødedommen, dei såkalla «renegatane», vart derimot avretta.

Maimónides gifte seg seint, og i Fustat vart einaste sonen, Abraham Maimónides (1186-1237), fødd. Han fylgde i faren og fedrane sine fotspor og vart rabbi og dommar.

Maimónides vart anklaga for å vera renegat, men greidde å bevisa at han aldri hadde gått over til islam, og slapp fri. (vii) Men hardt arbeid og tungt ansvar sette sine spor, og han døydde i 1204, så langt ein veit 66 år gammal.

Det er forskjellege segner knytt til dødsfallet. Den kanskje mest romantiske er at då han merka døden nærma seg, samla han studentane sine og bad dei binda hans døde kropp på ryggen til ein kamel. Deretter skulle dei lata kamelen gå dit han ville, og der kamelen stogga, der ville Maimónides verta gravlagd.  Kamelen gjekk til Tiberias, og der kan ein koma og vitja Maimónides grav i dag! (viii) 

Den eldste informasjonen om grava hans er frå 1258, berre 54 år etter hans bortgang. Det gjer det lettare å tru at han verkeleg ligg i den grava som i dag er eit monument og ein valfartsstad.

-------------
(i) På arabisk vert han kalla «al-Rais Abu’Imran Musa ibn Maymum ibn ‘Abdallah al-Qurtubi al-Andalusi al-Israili». 

(ii) Tidlegare meinte historikarane at han var fødd påskeaftan 30. 03. 1135 eller 14. Nisan 4895. Dokument funne i Cairo på eit seinare tidspunkt, brukar året var 1138. 

(iii) Etter at Jerusalem vart øydelagt i år 70, vart Tiberias jødane sitt heilage sentrum. Byen er ein av dei fire heilage byane i jødisk tradisjon.  

(iv) Frå Editorial Almuzara, S.L. Cordoba, 2024. På norsk vert tittelen: «Maimónides. Livet og arven etter den lærde jøden som er ein grunnpilar i filosofien i middelalderen».

(v) Cordoba hadde tidlegare vore eit emirat, men vart kalifat i 929. Kalifatet vart overvunne av taifaane i 1108. Deretter gjekk det fort nedover med både byen og kulturen som hadde utvikla seg der. 

(vi) Frå avsnittet «Musulmanes, cristianos y judíos», side 30 – 33 i boka eg har teke det meste av stoffet frå.. 

(vii) Dette er omtalt i artikkelen Moses Maimonides | Biography, Philosophy, & Teachings | Britannica 

(viii) Frå  Rambam's Grave in Tiberias - The Tomb of Maimonides -IsraelandYou  

 Spania har mange minne frå tidlegare tider (Biletet er frå Toledo)

Al-Andalus

Riket muslimane etablerte i Spania, kalla dei Al-Andalus. Dei rådde over det meste av det som i dag er Portugal og Spania. I dei vel 700 åra Al-Andalus eksisterte, var det mange jødar som vart vidkjende for å ha rikdom og makt, men dei var og framståande innan vitenskap og kultur.

I sist blogg nemnde eg Julian de Toledo som vart den mektigaste i den katolske kyrkja i landet i si tid, og som seinare vart erklært heilag av paven. For oss ikkje-jødar var han jøde, trass i at foreldra hadde gått over til katolisismen og han sjølv brukte sterke ord mot jødane og deira tru. (i)

Du møter fortida sin kultur

Berømte jødar frå denne tida

Hasday ben-Saprut (ii) var livlegen til emiren Abd-ar-Rahman III som rådde frå 822 til 852. Hasday oversette vitenskaplege verk, var diplomat og hadde i tillegg tilsyn med den internasjonale handelen til emiratet.

Han var aktiv i det hebraiske miljøet i Cordoba og er rekna som ein av dei som la grunnlaget for den hebraiske gullalderen i Al-Andalus som varde rundt 200 år.

Samuel ha-Naguid (iii), også kjend som Nagrella, var i realiteten den som i si tid styrde landet frå Granada og hadde hand om både politikken, diplomatiet og krigane. Truleg var han den jøden som nådde lengst opp i hierarkiet i Al-Andalus. Han fungerte som stor-visir samstundes som han var leiar i det lokale jødiske miljøet i byen. 

Familien hans var handelsfolk i Cordoba. Han studerte både arabisk og jødisk kultur og vitenskap, og skreiv dikt. Noko av det vert rekna mellom det finaste som vart skrive i den hebraiske gullalderen i Spania.

Både jøde og muslim?

og museum som viser krigar som var...

Joseph Perez skriv: «Dei siste åra av kalifatet i Cordoba og i tida taifaane (iv) hadde makta fram til midten av det tolvte århundret, utgjer viktigaste perioden for jødane i Al-Andalus. Utan at dei gav avkall på si tru og sine tradisjonar, tok eliten mellom jødane mot det beste i det muslimske samfunnet og nådde på den måten eit heilt uvanleg kulturelt nivå. Dei lærde seg arabisk og skreiv filosofiske verk på det språket, samstundes som dei brukte hebraisk og til tider arameisk i sine poetiske verk.» (v)

Perez legg til at Hasday var den som tok initiativet til denne utviklinga som nådde sitt høgdepunkt i det ellevte og tolvte århundret mellom jødane i Al-Andalus.

Ibn Gabirol, også kjend som Avicebrón (vi), er ein av dei viktigaste andalusiske jødiske poetane. Han skreiv rundt 400 dikt. Berre 28 år gammal skreiv han det filosofiske verket «Mekor Chayim» eller «Livets opphav». Det vart seinare omsett til latin og kjent under tittelen «Fons Vitae» eller «Livets kjelde».

Informasjonstavle frå Toledo

Ibn Gabirol var fødd i Cordoba, men vart tidleg foreldrelaus. Han studerte Talmud, skreiv på både hebraisk og arabisk, og studerte astronomi, geometri og filosofi. Den jødiske statsmannen Jekutiel ibn Hasan (vii) som seinare vart halshoggen i samband med eit opprør, tok seg av han og fekk stor innverknad i Gabirols liv. Etter Jekutiels død, skreiv Gabirol i eit sørgedikt: «Regjeringa kvilte på hans skuldre, og etter hans ord styrde prinsane».

(Den mest kjende av alle jødane i denne perioden, er for meg Maimónides. Om han vil eg prøva å skriva eit eige blogginnlegg seinare).

Frå 1100-talet tok ei rekkje nordafrikanske leiarar, «almohadane», etter kvart makta på den iberiske halvøya. Dei stod for ei strengare form av islam og motarbeidde alt dei meinte var avvik frå Muhammeds lære. Det førde til store endringar både for jødar og kristne.

Korleis kunne jødar nå så langt under muhamedansk styre?

Jødar og kristne vart rekna som «dhimini», dvs. ikkje-muslimar som fekk lov å leva under muslimsk styre mot å fylgja visse reglar og betala ein eigen skatt. På den bakgrunnen er denne overskrifta eit naturleg spørsmål.

Om det skriv Perez: «Dømet med Maimónides viser klårt den ekstraordinære utviklinga av jødisk intellektuelt liv i Al-Andalus fram til almohadane kom. Det er lett å forstå at mange har snakka om «ein gull-alder» for å forklara denne uvanlege utviklinga. Baer (viii) er ikkje einig: «Den jødiske kulturen kunne berre blomstra på grunn av ignoranse og manglande religiøs og moralsk haldning hjå dei styrande, - ikkje på grunn av ein klår og definert politikk med toleranse og individuell fridom.»» (ix)

Kanskje almohadane sitt styre kom som ein motreaksjon på fråfallet Baer peikar på?

---------------------

(i) Framleis, trass i all kunnskap om arv og genetikk, held Israel seg til dei konservative, religiøse leiarane sin definisjon. For å vera «jøde» må du ha jødisk mor og religiøst sett tilhøyra jødedommen. Dermed er Julian de Toledo per definisjon ikkje «jøde», trass i at forfedrane hans var jødar. 

(ii) Han vert og kalla Hasdai ibn Shaprut (f. i Jaén ca 915, og døydde i Cordoba ca 975). 

(iii) Han er og kalla Semuel ibn Nagrella, og Isma’il ibn Naghrilla (f. 993 i Cordoba, d. 1055/56 i Granada). 

(iv) «Tasifaane» var mindre muslimske rike som var sjølvstyrde i Al-Andalus etter at Cordoba-perioden.

(v) Sitat frå side 16 i boka. 

(vi)  Solomon ibn Gabriol, også kjend som Shelomo ben Yehuda ibn Gabirol, og Abu Ayyüb Suleiman ibn Yahya ibn Jabirül (f. i Malaga 1021, d. i Valencia ca. 1058).

(vii)  Også kjend som Jekutiel ben Isaac (d. 1039).

(viii) Yitzak Baer: «Historia de los judíos en la España», Madrid 1981.  Sitat frå side 29.

(ix) Sitat frå side 18 i boka.

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Spania har mangt å visa fram frå denne tida

Ny tid og ny von

Som eg skreiv om i ein tidlegare blogg, var siste tida under det vestgotiske styret vond for dei spanske jødane.  Eit namn som vert hugsa, er Julian de Toledo (i). Om han skriv Joseph Perez: 

«… på slutten av den vestgotiske perioden var det forfattarar av jødisk opphav som gjekk hardast ut mot sine gamle trusfeller. Det er tilfellet med Julian de Toledo, son av omvende jødar og som skreiv bøker som med harde ord prøvde å få jødane til å forlata si falske tru og gå over til katolisismen». (ii)

Det var ei tid då jødar som ikkje ville omvenda seg, måtte røma landet. Elles vart dei piska i hel eller brende på bålet.

Von om betre vilkår

I 711 kryssa muslimske krigarar Gibraltar. Det vart starten på eit muslimsk styre som varde i over 700 år. Traiz ibn Zayad var leiaren som kom med ein hær samansett av arabarar og stammefolk frå Nord-Afrika. Det er usikkert kor stor hæren var. Eg har funne tal frå nokre tusen til rundt tretti tusen, og erobringa tok rundt 15 år. Dei vestgotiske leiarane Rodrigo og Aguila II tapte fleire slag mot muslimane som til slutt stod i det som i dag er Sør-Frankrike.

Skilt i steinlegginga som viser jødekvarteret

Kva hende med jødane?

Det er ingen tvil om at dei forfylgde jødane som fanst i landet, var hardt pressa både av dei verdslege og dei religiøse styresmaktene. Det er også liten tvil om at dei møtte erobrarane med von om betre livsvilkår, og at det fort vart etablert samarbeid mellom jødar og arabarar. 

Både i  mellomalderen og i nyare tid har jødane vorte skulda for å svika «Spania», og vera «ei femtekolonne» (iii) i krigen, noko som for meg verkar temmeleg ulogisk. Kvifor skulle dei støtta eit regime som undertrykte dei og som ville drepa alle som ikkje ville forlata sin kultur og si tru? 

Dei som invaderte halvøya, såg med velvilje på jødane der dei kom. Dei såg på jødar og kristne som «boka sine folk», og hadde respekt for deira tru. Muhamedanismen, jødedommen og kristendommen er, som me veit, monoteistiske, og alle bygger på sine eigne religiøse bøker, dvs. Koranen, Tanakh og Bibelen.

Muslimane gjorde i denne perioden lite for å omvenda jødar og kristne til si tru. I staden vart dei rekna som «dhimma» (iv), ei ordning som påla dei visse skattar og plikter, men samstundes gav dei eit slags rettsvern og eit visst indre sjølvstyre.

Og på hebraisk

Viktige samarbeidspartnarar

Muslimhæren som kom, var for liten til å ha kontroll med dei store områda han la under seg. I Toledo, då byen var teken, fekk jødane i oppgåve å kontrollera folket då hæren drog vidare. Det same hende i Granada. Om dette skriv Perez meir generelt:

… «når muslimane kom til ein by der det var jødar, gav dei jødane ansvar for garnisonen i lag med nokre av erobrarane, og slik kunne dei halda fram krigen utan at hæren måtte setja att for mange soldatar».

Dette samarbeidet la grunnlag for velvilje mot jødane i landet, og dei kunne kjenna seg trygge og driva sine aktivitetar både materielt og religiøst.

Mange vart muslimar

I den tida som muslimane styrde Spania, vart islam den dominante trua fordi mange gjekk over til islam. Perez seier at 80 % av innbyggjarane, inkludert ein del av jødane, hadde skift tru på 1200-talet. Kor mange jødar det er snakk om, veit ingen.

Mange stader oppstod det store og sterke jødiske miljø, og byar som Jaén, Zaragoza, Sevilla, Almería, Barcelona og Lucena vert omtalt som «jødiske byar». 

Perez nemner også ein tysk diakon som flytte til Zaragoza, omvende seg til jødedomen, gifte seg med ei jødinne, og skreiv ei rekkje skrifter mot kristendommen. Han skapte strid med dei leiande muslimane i Cordoba.

Minne frå det som ein gong var...

Jødar i eksklusive yrke

Medan jødane tidlegare hadde vore spreidde over alle slags yrke og sosiale lag, og utan å vera dominerande på noko område, oppstod det i denne perioden spesielle yrke og delar av samfunnet der jødane var dominerande. Her kan nemnast handel, innkrevjing av skattar og utlån av pengar. Også handel med slavar (v) og produksjonen av kastratar for harema, var det jødar som tok seg av. Særleg jødane i Lucena var kjende for dette siste.

Årsaka var nok at muslimske herskarar hadde tiltru til jødane, men også at det var upopulære yrke. På denne måten vart ein del jødar rike og mektige, men dei vart og utsette frå motvilje og hat frå folk som kjende seg utnytta eller kom i vanskar av ulike årsaker.

----------------------------

(i) Julian de Toledo (642- 690) vart fødd i Toledo av jødiske foreldre som hadde gått over til katolisismen. Han vart munk, skreiv fleire bøker og vart med tida erkebiskop i Toledo. Han var første biskopen som hadde utøvande makt over heile den iberiske halvøya. Han døydde 8. mars i 690, og han vart erklært heilag av den katolske kyrkja. 8. mars vert derfor feira verda over som «Den heilage Julian» sin dag.

(ii) Frå side 14, litt fritt omsett av meg. 

(iii) Uttrykket «ein femtekolonne» kjem frå den spanske borgarkrigen då Franco tok makta (1936-39). Det vart brukt om slike som sympatiserte med og arbeidde for fienden bak eigne linjer.

(iv) «Dhimma» er eit arabiske ord som betyr pakt eller avtale. Muslimsk tradisjon gjev «boka sine folk» ( dvs. jødar og kristne) rett til å leva relativt fritt i eit muslimsk samfunn, berre underlagt visse reglar og ein spesiell skatt. 

(v) Perez nemner i denne samanheng ei rute for slavehandel som gjekk gjennom Verdún og Rodanodalen, og som jødane i praksis hadde monopol på. 

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Framsida på bladet eg fekk tak i

At det går an!

I dag, (her skulle eg etter gammal kutyme lagt til «kjære lesar»), har du all grunn til å tru at eg har forvilla meg bort mellom ville gallarar, ville belgiarar og ikkje minst ville villsvin! Men då må du tru om att! Og om edruelege folk står fram og hevdar at Don Quijote eller i alle fall han som skreiv soga, var jødar, så er helten i dag noko av det mest anti-jødiske eg kan tenkja meg. 

Det var ein gong… 

Slik starta eventyra før, og sidan eg skriv om fortida, kan det vera eit godt utgangspunkt for år 50 før Kristus. Romarriket hadde då ete seg fram over på tre kontinent. Det skulle endå ta 250 år før riket nådde sin maksimale storleik. 150 seinare vart romarane jaga frå Spania, og imperiet gjekk etter kvart til grunne. 

«Teikneserie» eller «Serie-med-teikn»?

Heftet eg viser til, seier at «…tilværelsen er ikke helt enkel for de romerske legionærene, i de befestede garnisonene Lillebonum, Laudanum, Barbarium og Aquarium». Ingen av dess garnisonane låg i Spania, men der dei norske vikingane hadde slege seg ned i Nordvest-Frankrike!  

Kanskje Asterix & Co var etterkomarar etter «Gange-Rolv» alias «Rollo av Normandie»? Etter bileta i heftet kan eg godt tru at hestane hadde problem med å bera dei og, stormaga som dei fleste er! Kanskje Vilhelm Erobraren av Normandie (som tok England i 1066 og grunnla den normanniske kongeslekta der) også voks på same greina?

Stjerne-helt av nordisk slekt????

Asterix

«Stjernehelten» i soga er den vesle tassen Asterix som med bautasteinhoggaren Obelix og dei andre gallarane er romarane sin største skrekk. Det trur dei om seg sjølve heilt til ein romersk soldat på «ferie» i Gallia fortel at Cesar seier belgiarane er dei verste! Noko så hårreisande må motbevisast, og dermed går hovding  Majestetix med Asterix og Obelix til Belgia for å visa at belgiarane ikkje verre enn gallarane!

Sjølvsagt er Cesar og legionane hans med i soga. Garnison etter garnison vert raserte og til slutt får dei to hovdingane høyra dommen av Cesars eigen munn! 

Svaret og mykje meir kan du lesa sjølv om du får tak i dei gamle hefta. (Mine teikneserielesande etterkomarar er for lenge sidan flogne or reiret, så eg måtte til «Brukt’n» for å kjøpa eit. Der fann eg eitt einaste og velbrukt Asterix i eit hav av andre gamle teikneseriar! Kjem du innom kan du få låna det!)

Gallisk og belgisk krigsråd....

Kvar har så jødane i Spania med Asterix å gjera? 

Jau, romarriket hadde stadig problem med krigerske stammar frå nord. Historikaren Titus Livius skriv at romarane først møtte «keltarane» (i) i krig rundt 400 år f. Kr. Då var dei komne langt inn i Italia. 

«Keltarane» var eigentleg mange ulike folkegrupper som romarane gav namn etter området dei kom frå. På den bakgrunn kan namna «gallarar» og «belgiarar» vera rette. Lingvistisk sett snakka dei språk av indoeuropeisk opphav, slik me norske også gjer.

I Spania vert desse omtalte som «los visgodos», eit samlenamn for krigarar med vest-germansk eller vest-gotisk opphav. «Godane», opphavet til namnet, levde vest for elva Dniéper, i dag Dnipro, som kjem frå Russland, renn gjennom Ukraina og ut i Svartehavet.

Skjermdump frå Wikipedia

Det vestgotiske riket

Det første visgodiske eller vestgotiske riket i Spania vart grunnlagt i 418. Med tida rådde dei over store delar av halvøya og Frankrike fram til starten på 700 talet då dei muslimske hærane tok til å leggja Spania under seg. 

Vestgotane vart sett på som «barbariske heidningar» som undertrykte den katolske majoriteten i Spania. Andre kjelder omtalar dei som «ariske kristne»! Altså ikkje-katolikkar.

Det ser det ikkje ut til å ha vore konflikt mellom jødane og dei vestgotiske styresmaktene i starten på denne perioden. Problema starta først då son til kong Leovigildo (ii), Recaredo (iii)  gjekk over til katolisismen. Om dette skriv Joseph Perez:

«Frå denne augneblinken vart situasjonen for jødane endra. Dei var einaste minoriteten i eit land som offisielt var katolsk. Recaredo starta med sin diskriminerande politikk med å innføra lovar som hadde eksistert før, og la til nye. Det vart på nytt forbode for jødar å ha kristne slavar, forbod mot blanda ekteskap, og forbod mot at jødar kunne ha offentlege verv».

Sonen han, Sisebuto (iv) starta regelrett forfylging. Han førde vidare vedtaka faren hadde gjort, men vende seg no mot jødane som hadde omvendt seg til katolisismen. Dei vart mistenkte for vera katolikkar offisielt, men å praktisera jødedommen internt. 

Chintila (v) ville tvinga jødane med makt til å verta katolikkar. Han innførde avretting ved pisking eller bål, og «det vart vedteke reglar som liknar lovane om reint blod slik me kjenner frå moderne tid». (vi) Kong Egica (vii) gjorde jødane, også dei som hadde gått over til katolisismen, til slavar.

Det store spørsmålet er kva motiv som låg bak denne forfylginga av den jødiske minoriteten som ikkje utgjorde nokon fare for riket korkje økonomisk eller politisk. 

Perez seier: «Ut frå religiøse motiv og for å skapa einskap i landet, er det at det vert arbeidt for å få slutt på jødedommen på (den iberiske) halvøya.» (viii)

Dette får vera nok for i dag….

-------------- 

(i) «Keltarar» er eit samlenamn for forskjellege folkegrupper nord og vest for Alpane. Slik meg forstår det, er dette dei same folka som vert omtalte som «gotar». 

(ii) Han vert og omtalt som Liuvigild, Leuvigils, Leovigil og Leovigildo, konge frå 569 til 586. 

(iii)  Han vert og kalla Reccared 1, Flavius Reccardus og Flavius Recaredo, konge frå 586-601.

(iv) Også kalla Sisebut, Sisebutus, Sisebuth, Siseburog Sigebut, konge frå 612 til 621. 

(v) Konge  frå 636 til 639.

(vi) Sitat frå side 13 i boka. Han siktar nok her til nazilovane.

(vii)  Også kalla Ergica, konge frå 687 til 701/702. 

(viii) Sitat frå side 14-15 i boka. 

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Første eg fekk boka av Josefus

Om jødar og romarar

Etter kvart som eg har lese om jødefolket gjennom tidene, har eg innsett at alt ikkje er så enkelt som då eg gjekk på skulen. Me las bibelsoga og lærde om den forferdelege kong Herodes, - som eg den gongen trudde var romar,  han som drap alle småborna i Betlehem berre for å ta livet av Jesus. I tillegg øydela romarane templet, raserte Jerusalem og drap ei uhorveleg mengd jødar. Alt var klåre bevis på kor «fælt» romarane for åt!

I Paraguay fekk eg eit brukt eksemplar av Josephus: «The jewish war». (i) I den tida var det misjon og indianarar som opptok meg. No, etter eg vart pensjonist, har eg vorte «hekta» på alt som har med jødar å gjera. (Har du har fylgt bloggen min ei stund, veit du det….)

Josephus

Innleiinga i boka av Josephus, er eit resyme av livet til forfattaren. Hans eigentlege namn var Joseph ben Mattias, men han tok det romerske namnet Flavius Josephus, «ein skikk frigjevne slavar brukte ved å ta namnet til herren sin». (ii) Josephus var fødd i år 37 f. Kr. og vart 63 år gammal, var av jødisk presteslekt på farssida og av hasmoneisk kongeslekt på morssida.

Han hadde ein vanleg oppvekst i Jødeland, og med sin familiebakgrunn høyrde han til overklassen. Han var i Roma i år 64 då Nero brende byen, og i år 66 vart han utnemnd til guvernør over Galilea. Dette hindra ikkje at Vespasian fekk han fengsla. Trass dette var Josephus trufast mot romarane, og ved enden av maktmaktkampen hadde han imperiet si fulle støtte. Vespasian gav han jord som var konfiskert frå andre jødar i Jødeland. Sjølv budde han i Roma, skilde seg etter romersk skikk frå ho som var mor til sønene hans, og gifte seg med ein rik romersk arving.

Ei bok som gjorde sterkt inntrykk

Mykje av livet brukte han til å skriva bøker, men han var og kjend talar og politikar. På engelsk heiter bøkene hans: «The Jewish War», «Antiquities of the Jews», «Life» og «Against Apion».  I ettertid er han omtalt som både den beste historikaren når det gjeld denne perioden av jødane si soge, men samstundes «Svikaren frå Jerusalem». (iii)

Barnemordaren Herodes

Josephus levde i ei tid då det føregjekk kamp om kven som skulle styra både Jødeland og Roma. Cesar vart drepen og Augustus kom til makta. Ein av jødane som kjempa om makta i Jerusalem, Herodes, hadde rømt til Rom, og makthavarane i Roma fann at han var den «ideelle» kandidaten til å styra Jødeland. Simon Schama skriv: «Herodes var den typen jøde dei (romarane) kunne lita på. Hans evne til å føreta uhyggelege drap (mot sin eigen familie om nødvendig) var eit anna teikn på kor avhengig han var av makt. Det skadde heller ikkje at han hadde ein spesiell karisma: Smilet til eit rovdyr». 

Octavian som seinare tok namnet Augustus, likte Herodes, og senatet utnemnde han offisielt til «Konge over jødane». Dei utvida også området han skulle styra. (iv) Det var denne Herodes og sønene hans me lærde om i Bibelsoga i gamle dagar….

Baksida av same boka...

Dei jødiske opprøra i år 70 og 133.

Heile den tida romarane styrde Jødeland, ulma det opprør mot makthavarane slik det og hadde gjort i den greske perioden. Eg vil ikkje gå vidare inn på dette, men for deg som vil vita meir enn det som finst i norske sogebøker, vil eg tilrå: På dansk Karen Armstrong si bok: «Jerusalem. Tro, historie (og) politikk». (v) Den andre er: «Jerusalem. The biography» av Simon Sebag Montefiore». (vi) Denne siste gjorde sterkt inntrykk på meg.

Jødar og romarar i Spania.

Me veit ikkje når jødane kom til Spania. Nokre meinar dei første kom då det første templet vart øydelagt i  587 f. Kr. Romarane la under seg Nord-Afrika og deretter Spania rundt år 200 f. Kr.. Då var der fastbuande jødar forskjellege stader. Landet var først to provinsar, men keisar Augustus delte halvøya i  tre under namnet «Hispania». Romarane rådde der heilt til rundt år 400 e. Kr.

Etter at templet og Jerusalem vart øydelagt i år 70, auka talet på jødar sterkt. Det fanst jødar mange stader på fastlandet og på dei spanske øyane i Middelhavet. Dei fleste historiske bevisa frå denne tida er knytte til den katolske kyrkja som meinte jødane dreiv proselyttisme. (vii)  Grunnen til desse klagene var truleg mange ekteskap mellom jødar og ikkje-jødar.

Det synest å vera klårt at jødane ikkje utgjorde noko eiga etnisk gruppe, eller var knytte til spesielle yrke. Joseph Peres skriv: 

«Jødane utgjorde heller ikkje noko eigen sosial klasse. Der var rike og fattige, og jødar på alle (sosiale) nivå. Nokre var handelsmenn, men det ser ikkje ut til at dei dreiv med utlån av pengar. Me veit mange hadde skaffa seg jord og dreiv den med slavar eller hadde landarbeidarar. Kort sagt var den yrkesmessige fordelinga av jødane lik kva som helst folkegruppe i området. Ser me bort frå religionen, skilde dei seg ikkje ut frå resten av folket». 

Om jødar i Spania

Religion og politisk makt.

Kyrkjemøtet i Nikea (i 325) la premissane for den religiøse utviklinga i Romarriket, og det er ikkje lett å skilja mellom kyrkjeleg og politisk makt. Restriksjonar mot jødane kom sjølv om dei hadde budd i landet i mange hundre år og kjende seg like «spanske» som alle andre. Forfylginga var ikkje frå dei «verdslege», romerske styresmaktene, men frå kyrkja. Her er eit døme:

Kyrkjemøtet i Elvira (Iliberis) forbaud kristne kvinner å gifta seg med jødar, kristne og jødar hadde ikkje lov å sitja med same bord å eta, og kristne menn hadde ikkje lov å driva hor med jødiske kvinner…» (viii)

------------------ 

(i) Pinguin Books Ltd. Baltimore, 1960. 

(ii) Sitat frå side 9 i boka. Han vert kalla «Joseph bar Matthias», s. 130 i «The History of the Jews», av Simon Schama, Harper Collins ed., New York 2013.

(iii) På norsk kan du lesa meir om denne mannen og samtida hans i Paul L. Maier: «Josefus hovedverk. Illustrert utgave med oppdatert tekst, kart og tegninger». Dette er ei engelsk bok omsett av Ole Henry Halleraker og utgjeve på Hermon forlag i 1998. 

(iv) Utsnitt frå «The story of the Jews. Finding the words. 1000 BC – 1492 AD». Volum 1. Harper Colin, New York, frå kapitlet «Classical jews ?», s.130 og utover.

(v) Frå Munksgaard – Rosinante, Danmark 1996. ISBN 87-16-16104-1.

(vi) Weidenfeld & Nicolson, London 2011. ISBN 978-0-297-85265-0.

(vii) Jødedommen er den einaste av dei tre monoteistiske religionane som ikkje arbeider for å vinna menneskje over til si tru. Både kristendommen og islam har som mål å vinna «heile verda» for si tru, noko som gjennom soga har vorte gjort både med ord og våpen. 

(viii) Informasjon frå side 112-120 i Joseph Perez si bok.

Det er ikkje lov å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Omvisning på første jordbruksskulen
i Israel.

 «Det gror ikkje gras på ein allfarveg»

Dette sa dei gamle, - før asfalten var oppfunnen. Orda vitnar om ei tid då folk gjekk til fots eller køyrde med hest og kjerre og trakka ned gras og anna etter kvart det kom opp. Men tanken kan og brukast i større, geografisk målestokk, trur eg.

Ordtaket dukka uansett opp i tankane mine med eg  samanlikna spansk og norsk soge. Vårt vesle land langt oppe i det kalde, nordvestlege hjørnet av Europa, fekk ei etter måten roleg utvikling. Landet vart samla til eitt rike tidleg, enten det skjedde av Harald Hårfagre før år 1000 slik me lærde på skulen, eller litt seinare. Landet vart lite herja av framande makter. Det var heller «me» som reiste ut, enten det var som handelsmenn eller krigarar.

Kristendommen kom relativt seint til landet. Me veit heller ikkje når dei første jødane kom, men det var uansett svært seint sett samanlikna med Europa elles.

Her på verkstaden vart våpen reparert i 1948
og den berømte Davidkaen oppfunnen.

Spania, derimot, låg ved «Havet midt i verda». Rundt det låg dei kulturnasjonane som er opphavet til vår euro-amerikanske kultur i dag. Frå urgammal tid gjekk det skip aust og vest, ut og inn. Ein smal havarm skilde landet frå Afrika i sør, og i nord ligg landevegen open mot Frankrike og landa vidare nord- og nordaustover. Frå alle kantar dukka opp folk som ville ha makt, noko som gjorde at Spania først i 1492 vart det me kan kalla «eitt (og spansk) rike». Det skal eg koma tilbake til seinare om eg får helsa og levedagane.

Når kom jødane til Spania? 

Nokre meinar dei første jødane kom etter at templet vart øydelagt i 587 f. Kr. Andre trur dei kom seinare, og då først og fremst etter øydelegginga av Jerusalem i år 70. 

Identifiseringa av Spania som Sefarad, er og uråd å tidfesta. Det me veit, er at profeten Obadja skriv om jødar som skal verta drivne bort frå landet sitt, og seier: «- og dei frå Jerusalem som er i eksil i Sefarad, skal ta byane i Negev.» (i) 

Når denne profetien vart skriven, er uvisst. Obadja kan ha levt om lag 800 år før Kristus, eller 300 år seinare. (ii) Sefarad, som namn på Spania, dukka truleg opp 1000 år etter Kristus. Først og fremst etter at jødane vart kasta ut av Spania i 1492, kom ordet i vanleg bruk og dei bortviste jødane vart kalla «sefardiske jødar».   

Uten slit og trua på «Eretz Israel»,
ville landet ikkje eksistert i dag..

Litt om språk.

Jødane vart også kalla «hebrearar» og språket deira vart kalla «hebraisk». Det er eit gammalt semittisk språk i slekt med andre språk i Midtausten. Desse språka har det til felles at dei vert skrivne med eigne teikn og frå høgre mot venstre. Altså motsett det som er vanleg i vår kultur i dag.

På Jesu tid var arameisk mykje brukt i Jødeland. Frå starten av var arameisk det me kallar «trade language», altså eit språk brukt som «bru» mellom forskjellege folk i samband med handel osv. Vår Bibel har få arameiske sitat, til dømes Jesu ord på krossen: «Elí, Elí, lemá sabaktáni?» (Matt 27, 46b).

Det er vanleg meint at hebraisk gjekk etter kvart ut av daglegtalen til fordel for andre språk. Derimot i religiøs samanheng var hebraisk uløyseleg knytt til trua.

Dette gjeld like mykje i praktisk arbeid
som i utviklinga av moderne hebraisk.

Den sionistiske oppvakninga 

Då sionismen tok til å gjera seg gjeldane på 1800-talet, var hebraisk rekna for eit utdøydd språk. Det eksisterte skriftleg i religiøse samanhengar, men jødar flest snakka enten «Yiddish» eller «Ladino». 

«Yiddish» er eit blandingsspråk med tilknytning til gammal-tysk, brukt av aschkenasiske jødar. Dette språket var det dominerande i nordlege delen av Europa og var det språket dei jødane som etter kvart busette seg i Noreg, brukte seg i mellom.

«Ladino», også kalla «Sefardisk», er eit språk som utvikla seg i Spania i mellomalderen, og som etter 1492 spreidde seg til Nord-Afrika og rundt Middelhavet dit jødane rømde. Etter som fleire og fleire jødar kom seg over til Sør-Amerika, vart det og vanleg brukt mellom jødar der.

På denne bakgrunnen, og ut frå draumen om «Eretz Israel», slik eg forstår det, var det Eliezer Ben-Yehuda (iii) starta arbeidet med å vekkja til live det hebraiske språket. I dag er det Israels nasjonalspråk og tilpassa alle sider av eit moderne samfunn, både til vitenskap og daglegliv. Likevel er Yiddish og Ladino framleis i bruk og særleg mellom jødar utanfor Israel.

I komande bloggar vonar eg mellom anna å finna ut meir om jødane i Spania, og kvifor Ladino, trass alt det vonde som vart gjort mot jødane der, framleis eksisterer og står så sterkt i mange jødiske samanhengar.

-------

(i) Siste del av vers 20 i Obadjas bok.

(ii) Han skriv om fiendar som erobra Jerusalem. Det er då særleg to tidspunkt som er aktuelle. Det skjedde i kong Jorams tid, ca 850 år f.Kr. Det same skjedde då babylonarane kom i 587 f. Kr. 

(iii) Eliezer Ben-Yehuda, f. 1858 i Luzhky, Kviterussland, d. 1922 i Jerusalem. Ben-Yehuda gjorde aliyah i 1881. Han gav ut første ordboka i moderne hebraisk i 1904. Ein stor del av arbeidet med å gjera hebraisk til eit funksjonelt dagleg-språk, var konstruksjonen av ord som gammalhebraisk ikkje hadde. 

---------------

Bibelsitatet er frå Norsk Bibel, nynorsk omsetjing. Bileta er mine eigne.

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

 Verdas nest mest lesne bok?

Det er vanskeleg å vera i Toledo som ein gong var hovudstad i denne delen av La Mancha, utan å treffa Don Quijote, eller Don Quixote, som han heiter her.

Om du og vil reisa i Don Quijote sine fotspor, kan du gjera same turen som hidalgoen gjorde. Sikkert verd pengane sjølv om «Rocinante» går på hjul og «Sancho Panza» er ein betalt guide med moderne spansk og engelsk som språk. 

Desse to ser ein mange stader i Toledo

Boka «Don Quijote» vert omtalt som det beste av spansk novellkunst. Noko anna er vel utenkjeleg sidan boka er ei av dei mest lesne og omsette bøkene i verda, - etter Bibelen.  Miguel Cervantes (i) skreiv boka i to omgongar, første del i 1605 og andre del i 1615. Boka, eller rettare sagt bøkene, fortel om ein forvirra «hidalgo» som reid rundt på La Mancha og gjorde storverk slik dei spanske riddarar var vidkjende for. Heimstaden hans var Alcala de Henares, ein liten by litt nord-aust for Toledo. Derifrå reid Don Quijote tungt væpna ut i verda på sin trufaste hest, Rocinante. Væpnaren hans, den kloke Sancho Panza, reid på eit esel og var medhjelpar i prosjektet. Det var han som til slutt fekk den forvirra herren sin tilbake til det normale liv.

Kva har Don Quijote med jødar å gjera? 

Eg leitte både på norsk og engelsk ei eventuell tilknytning, men utan resultat. Deretter på spansk, og der var mykje.

«Flygefisken»

Det første eg fann, var bloggen til Martin Cristal. (ii) Han hadde funne fleire sitat relaterte til muslimar eller «moros», men berre eitt om jødar. Cervantes skriv i kapittel 8 i siste del av verket: (Eg) « … trur, fast og sant på Gud og det inneber truskap til den romersk katolske kyrkja, og dermed, slik eg er, ein dødeleg fiende av jødane….» (iii) 

Kva fortel sitatet? 

Denne fortel meir enn den over...

Først og fremst at Don Quijote var eit barn av si tid. Dette var skrive hundre år etter utvisninga av jødane frå den iberiske halvøya. (iv) Det store spørsmålet på den tida var om dei jødane som hadde konvertert eller blitt tvangsdøypte i den katolske kyrkja, var «sanne» kristne. Dersom dei vart tekne i til dømes å halda sabbat, arbeida på ein søndag eller bøya seg fram og tilbake under bøn, var dei «eigentleg» jødar, trass dåp og vedkjenning. Det kunne kosta dei livet. Den spanske teksten viser det endå betre enn mi frie omsetjing. Don Quijote var «enemigo mortal … de los judíos».

Ein rabbi

Rabbien Daniel ben Itzak frå den israelittiske forsamlinga i Asturias, tek utgangspunkt i ei bok som gjennom ein analyse av teksten i Don Quijote, prøver å bevisa at Cervantes eigentleg var av jødiske ætt. Med andre ord at han var etterkomar av jødar som hadde teke katolsk tru frivillig eller under tvang.

Rabbien stør opp om teorien ved å visa til ting Sanchez og Don Quijote seier. Ofte er dette omskrivingar av gamle jødiske ordtak eller lærdommar. Ben Itzak skriv om temaet ut frå jødisk mystisisme – kábala. (v) Han skriv:

«Boka (den han refererer til), som i tillegg til å vera grundig fundamentert, er eit tydeleg bevis på at forfattaren, slik han sjølv seier om Cervantes, kjenner desse jødiske kjeldene «altfor godt til ikkje å vera jøde, eller i alle fall ein «hemmeleg jøde». (vi)

Ut frå sin eigen kunnskap skriv han artiklar for å understreka det same, - at Cervantes i realiteten var jøde…

Gåvene eg har kjøpt med heim til oldeborna...

Endå eit eksempel

På internett fann eg «Enlace judío», ei side som er oppteken av jødedom og jødedommen sine forskjellege forgreiningar. Artikkelen eg las, er skriven av Santiago Trancón. Han skriv:

«Den jødiske arven i vårt land har vorte viska ut på uforståeleg vis. Til dømes dekkjer litteraturhistoria over at Luis Vives, Antonio de Nebrija, Jorge de Montemayor, Fray Luis de León, Juan de la Cruz, Teresa de Jesús, Vélez de Guevara, Tirso de Molina, Luis de Góngora, Fernando de Rojas, Francisco Delicado, Mateo Alemán og til og med Miguel de Cervantes, var etterkomarar av jødar. Der finst mange fleire.»

Vidare viser han til Américo Castro som «beviste» at Cervantes hadde jødisk bakgrunn:

 «Don Quijote seier ikkje til dømes, i motsetning til Sancho, at han er gammal kristen, berre at han er kristen. Han et ikkje grisekjøt, med unnantak av «duelos y quebrantos de sabados». Tallerkenen med dette rare namnet er laga av «egg med bacon og pølse». Men kvifor heiter retten «duelos y quebrantos»? Fordi «duelos y quebrantos» er ord som spelar på omvende jødar som bryt Loven – Toraen - ved å eta grisekjøt, og arbeida på sabbaten, den dagen som er avsett til kvile og bønn. Dette var ein måte å uttrykkja seg på for å visa at ein ikkje er jøde.» (vii)

«Cervantes viser og at han kjenner Det gamle Testamentet som han siterer frå fleire gonger, men aldri Det nye Testamentet. I Don Quijote er berre nemnt ei kyrkje ein gong, og den treffer han og Sancho på nattestid. Han seier og at hebraisk er eit betre språk enn arabisk». (viii) 

Ut frå kjelder som desse ser det ut til å vera slege fast at Cervantes – og Don Quijote – eigentleg er «jødar». Og kvifor ikkje? Då er dei i slekt med Carl Marx, Mor Teresa, Albert Einstein og ei uteljande rekkje av andre i verda si kultursoge!

---------------

(i)  Miguel Cervantes, f. 1547, d. 1616. Truleg Spania sin mest kjende forfattar gjennom tidene. Var eigentleg militær. Bokproduksjonen var «fritidsprosjekt» i den tids «moderne spansk».

(ii)  Funne på Pezvolador.wordpress.com: «Blog de literatura de Martín Cristal.» 

(iii) Mi omsetjing av: “…creo, firme y verdaderamente en Dios y en todo aquello que tiene y cree la santa Iglesia católica romana, y el ser enemigo mortal, como lo soy, de los judíos, …”

(iv) Jødane vart utviste frå Spania i 1492, og frå Portugal i 1497. 

(v) Han skriv om boka «Los refranes esotéricos del Quijote, La Cábala en la obra de Cervantes (Ediciones Obelisco)» av Julio Peradejordi.

(vi) Original tekst: «El libro, además de estar debidamente fundamentado, es una muestra evidente de que el autor, tal como el mismo lo dice de Cervantes, conoce las fuentes judías “demasiado bien para no ser judío, o al menos, marrano”.» (Ein «marrano», var ein urein, eller gris. Ordet vart brukt om jødiske, «falske kristne» vurdert ut frå katolsk lære.)

(vii) Mi omsetjing av: «Don Quijote nunca afirma, en contra de lo que hace Sancho, que él es cristiano viejo, sino sólo cristiano. Nunca come cerdo, salvo “duelos y quebrantos los sábados”. Este plato, tan extrañamente llamado, se compone de “huevos con tocino y chorizo”, pero ¿por qué llamarlo “duelos y quebrantos” y comerlo, precisamente los sábados? “Duelos y quebrantos” para los conversos, por quebrantar la ley que prohíbe comer cerdo, y en sabbat, día de descanso y oración. Era una forma obligada de demostrar que no se era “judaizante”. No hay otra forma de explicar este nombre.» “Judaizante” var eit ord liknande «marrano» som vart brukt om jødar som hadde vorte kristne / kristna.

(viii) «Mi omsetjing av:  «Cervantes muestra conocer bien el Antiguo Testamento, al que cita varias veces, pero no al Nuevo. En todo el Quijote sólo aparece una iglesia, y con ella “se topan” él y Sancho “de noche”. Dice también que la lengua hebrea es superior a la árabe.»

--------------- 

Bileta er mine eige som eg har teke på turen i Spania i år.

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Spania og spansk soge i miniatyr

Eit regionshistorisk skodespel

I går kveld var me på «Puy du Fou» og såg forestillinga der frå 22.00 til 23.30. «Puy du Fou» er eit fransk selskap, men har etablert «Sueños de Toledo» med eit enormt uteteater i nærleiken av byen. Der fekk me sjå utdrag frå spansk soge fram til vår tid.

Der var minst 3000 menneskje på forestillinga. Framfor oss vart det vist scener og lysshow som illustrerte viktige hendingar og epokar.

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (1)

Rundt 1000 f. Kr. vart landet koloniseret av fønikarar og andre, etterfylgt av Hellas og Kartago. Så kom romarane som med tida misste landet til germanske inntrengjarar. Etter dei kom muslimane eller «los moros». 

Då desse var kasta ut på 1400-talet, gifte «den katolske» Isabella som rådde over Castilla og Leon, seg med Ferdinand av Aragon. Med sterk støtte frå den romersk-katolske kyrkja vart det så i 1492  gjennomført tre viktige ting:

Spania vart samla til eitt rike, ein prosess Noreg hadde gjenomgått rundt 500 år tidlegare. Det neste var at Colombus vart send ut for å finna «vegen til India». (i) Det tredje var å utvisa alle jødane som ikkje ville omvenda seg og verta katolikkar.

Av alle religionane i verda, er det berre tre som vert kalla «monoteistiske». Alle desse tre levde side om side og meir eller mindre tolererte kvarandre i Spania fram til 1400-talet. 

Litt om dei tre monoteistiske religionane

Den eldste monoteistiske religionen, og mor til dei andre, er jødedommen. Jødane sin ættefar Abraham levde frå 1812 til 1637 før Kristus. Same utrekningane seier at Moses leidde jødane ut frå Egypt i år 1273. Først då Gud gav dei bodorda og forskriftene (Toraen) på Horeb i Sinaiøydemarka, kan me snakka om jødedommen som ein religion, og jødane som ein nasjon. 

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (2)

Noko av det typiske ved jødedommen er at han ikkje har som mål å breia seg ut over jorda eller leggja under seg andre folkeslag og rike. Gud gav jødane eitt avgrensa landområde i Midtausten. Dette området, Eretz Israel, byggjer på Guds pakt med jødane, og dei misste det på grunn av utruskap mot pakta. I endetida, den me er i no, skal dei få landet tilbake fortel mellom andre profeten Esekiel. (ii) I heile GT (Tanak) er det berre profeten Jonas som vart send av Gud til andre enn jødane. (iii) 

Jesus var jøde. Han kjende frå barndommen Skriftene (= GT), og hadde ikkje noko ekspanderande mål ut over Jødeland. Derfor sa Han til den kananeiske kvinna: «Eg er ikkje send til andre enn dei bortkomne sauene av Israels hus!» (Matt 15,24). Tenesta hans var dermed heilt i tråd med jødisk tradisjon for ein rabbi. 

Kristendommen vert til tider rekna frå år 0 (iv), dvs. Jesu fødsel, men eigentleg starta den nye retningen av jødedommen (v) først etter at den lidnade Messias hadde avslutta si offerteneste. Han proklamerte då: «Eg har fått all makt i himmelen og på jorda! 19 Gå difor ut og gjer alle folkeslag til læresveinar, med di de døyper dei til namnet åt Faderen og Sonen og Den Heilage Ande, 20 og lærer dei å halda alt det som eg har bode dykk. Og sjå, eg er med dykk alle dagar så lenge verda står!» (Matt 28,18-20). Kristendommen fekk med dette eit åndeleg kall til å vinna verda, - ikkje eit kall til å innta geografiske område.

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (3)

I realiteten var starten på kristendommen eit jødisk tiltak. Berre få innslag av ikkje-jødar fanst, noko bøkene i Det nye Testamentet klart viser. Men etter kvart vart talet på ikkje-jødar større enn talet på jødar, og kristendommen endra karakter.

Kanskje det er rettast å seia at først under kyrkjemøtet i Nikea i 325 fekk kykja fekk den profilen ho har i dag. Møtet var innkalla av keisar Konstantin, og vedtaka vart retningsgjevande for kyrkja sitt ansikt utad, både åndeleg og politisk.

Frå no av er utbreiinga av Jesu lære ikkje lenger berre eit åndeleg prosjekt, noko spansk soge så grundig viser. Religionen vart brukt som grunngjeving for politisk makt og overgrep både i den «gamle» verda og områda oppdagarane la under seg.

Den tredje av dei monoteistiske religionane, Islam, vart grunnlagt av Muhammed som levde frå om lag 570 til 632 e. Kr. Etter sagnet fekk han sitt profetkall under ramadan i 610, så me kan vel rekna det som fødselsår for muhammedanismen eller Islam. Heilt frå starten av var islam ekspansiv og brukte alle midlar for å breia ut Muhammed si lære. 

Under muslimane i Spania var både kristne og jødar «dhimmi», det vil seia «verna personar» som fekk bu i landet mot ei ekstra avgift og under visse definerte reglar. Dei kristne jaga muslimane frå landet under frigjeringa, og etterpå vart jødedomen forbudt ved politisk vedtak.

Eg vonar å koma med fleire detaljar om dei forskjellege epokane i tida som kjem... 

-------------- 

(i) Amerika fekk namn etter Amerigo Vespucci, den italienske oppdagaren som beviste at det nyoppdaga landet ikkje var India, men noko heilt ukjent!

(ii) Til dømes kap. 37. 

(iii) Han vert kalla «misjonæren mellom profetane», ein tittel som sikkert kan diskuterast. 

(iv) Det er meint at år 0 på vår kalendar er feil, og at det er ein feilmargin på kanskje 4 år. Dette ser eg bort frå her. 

(v) Eg føl Paulus sin tankegang i Rom 11, 13-24 der han kallar jødedommen «det gode oljetreet» som me ikkje-jødar ved tru (lik Abrahams. Sjå Rom 4,1-13) er pota inn.

Bibelsitata er frå Norsk Bibel, nynorsk utgåve. Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen utan skriftleg kløyve frå meg.