Spanske jødar under skiftande styre

Denne synagogen i Toledo vart omgjort til kyrkje

Spania, eller rettare sagt delar av Spania, låg under muslimsk styre frå 711 til 1492. Ei tid rådde arabarane praktisk talt over heile det me kallar den iberiske halvøya. Dei kalla landet dei rådde over for al-Andalus. Som me har sett, var det i desse åra periodar med stor økonomisk og intellektuell framgang der mange jødar gjorde seg gjeldane både i politikk, vitenskap og filosofi.

Men det var ikkje sju hundre år med fred. Alt i 722 greidde ein liten flokk kristne å frigjera eit fjellområde i nordvest-Spania kalla Covadonga. Dette vert sett på som starten av «La reconquista» eller «Frigjeringa» som vart fullført 750 år seinare. Der var og strid mellom forskjellege grupper av muhamedanarar, enten årsaka var kvar dei kom ifrå, eller kor strengt dei praktiserte religionen sin.

Hovedrommet i denne synagogen

Frigjeringsprosessen var lang og uroleg. Områda som litt etter litt var tekne frå muslimane, vart styrt av dei «dei kristne kongane». Det var i desse områda familien til Maimónides oppheld seg før dei reiste mot sør og kryssa over til Afrika.

Joseph Perez skriv i boka «Historia de una tragedia. La expulsión de los judios de España»: 

«Dei kristne kongane tok mot alle jødane som rømde frå forfylginga almohadane hadde starta. Dei opna for at jødane kunne slå seg til i deira område og gjorde seg i stor grad avhengige av jødane sine tenester. - - - Den enorme oppgåva med kolonisering og oppbygging av landet, krov samarbeid med alle positive krefter for å løysa dei økonomiske, administrative og diplomatiske problema som oppstod.» (i)

Ein ny «vår»

Hovedsalen i synagogen Samuel ha-Levi bygde

Me såg at då arabarane kom til Spania, var det i ein periode då jødane var utsette for forfylging og drap dersom dei ikkje «omvende» seg. Muslimane var relativt få og trong hjelp både til å halda makta i områda dei inntok, og til å få samfunnet til å fungera når dei drog vidare for ta nytt land. Dermed fekk jødane både viktige stillingar og gode levevilkår i starten av al-Andalus-perioden.

Detalj frå kvinnegalleriet

Noko liknande skjedde med jødane på slutten av arabarane sitt styre, og då særleg under almohadane og almohavidane som tvinga jødane til å omvenda seg, eller drap dei. Dei kristne kongane utnytta jødane som rømde over til dei og bygde på den måten opp ein ny administrasjon og eit fungerande samfunn.

Billedleg kan me seia at jødane opplevde «ein hard vinter» under dei tapande makthavarane, men ein «ny og mild vår» hjå dei som tok over.  

Utstyr for omskjering

Samuel ha-Levi

Ein gong rundt 1320 vart det i Sevilla fødd ein gut i den mektige Abulafia-familien. Han fekk namnet Samuel ben Meir ha-Levi Abulafia, og kom til å verta ein av dei mektigaste jødane i spansk middelalder. Han kom til Toledo i den perioden som vert kalla «gullalderen» for jødane i Spania. Byen var då kjend som «det nye Jerusalem» på grunn av sitt rike religiøse og intellektuelle miljø.

Gammal torarull

Etter å ha arbeidt for dei rådande i Portugal ei tid, fekk han stilling hjå Pedro I av Castilla som hadde spansk far og portugisisk mor. Samuel steig fort i gradane, og då kongen overtok Toledo etter ein fredsavtale med portugisarane, fekk han ansvaret for riket sin økonomi. Han var og dommar og sentral i det jødiske miljøet på den iberiske halvøya.

Pedro I vert omtalt både som «den rettferdige» og «den blodige». Han overtok kongedømmet etter far sin, men låg det meste av tida i strid med halvbroren sin, Henrik av Trastámara. Denne vann til slutt og tok livet av Pedro. Henrik starta etter sigeren ein pogrom der mange jødar, også familien til Samuel ha-Levi, miste livet. Sjølv vart ha-Levi fengsla og døydde under grusom tortur i 1360. 

Den rikaste jøden i spansk middelalder?

At Samuel ha-Levi var rik, er det vesle som står att i den jødiske bydelen i Toledo eit tydeleg bevis på. Av dei to synagogane som eksisterer i byen i dag, er den ved sida av det som var ha-Levis’ palass, den største. Begge er no museum. Med sin rike arkitektur og sine mange historiske ting er synagogen til ha-Levi eit sterkt vitne om det rike jødiske miljøet som byen ein gong hadde.

Mange tok lyklane med då dei måtte rømma

I 1492 vart jødane sine eigedomar gjeve til adelen, og området med synagogen og palasset vart overteke av militære. Synagogen vart først i 1877 verna som «nasjonalt monument». Palasset derimot vart rive. Der fungerer i dag eit museum med målaren «El Greco» sine arbeid.

I 1964 vart synagogen senter for arbeidet med soga til dei spanske - også kalla «sefardiske» - jødane. 

Mi oppleving…

Min inngangsbillett

Eg reiste til Toledo og Spania for å læra meir om jødane i Spania, og gjekk rundt i Toledo og såg på «det som ein gong var». Noko levande jødisk miljø i byen fanst ikkje, vart det sagt, trass i at ein del av forretningane i området har jødiske eigarar. 

Det som møtte meg, var vakker arabiskinspirert arkitektur, interessante historiske ting, og bøker som eg fekk kjøpa i Toledo og i Madrid. Men eg sakna kontakten med det aktive og levande jødiske miljøet som er bygd opp etter katastrofen jødane opplevde i 1492 under «los reyes catolicos», Isabel I av Castilla og Fernando II av Aragon.

------------ 

(i) Mi omsetjing av eit avsnitt på side 19-20 i boka.

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.