«Jødisk innvandring til Bergen 1851-1933»

Dette var tittelen på eit foredrag Per Kristian Sebak heldt i serien «Mandagsforedrag» på Bymuseet i Bergen måndag 24. november. Dette var det siste foredraget i denne serien i 2025 og nummer 14 sidan starten på haust-semesteret i august. Foredraga startar klokka 12, varer rundt rekna ein time og tek føre seg eit svært breitt utval av emne. 

Det som drog meg, var vinklinga til det jødiske miljøet i Bergen. Boka han hadde tidlegare gjeve ut om same emnet, hadde eg lånt på biblioteket før, og lånte ho på nytt for å friska opp det han skreiv.

Boka er interessant og informativ. Det eg derimot sakna var avklaring av forskjellege klassifiseringar for oss ikkje er historikarar. Til dømes skriv han om «vestjødar» og «austjødar». Slik eg las det, var det ei deling av dei askenasiske jødane sidan dei fleste han skreiv om, kom frå Aust-Europa. Men eg greidde ikkje å få eit klårt bilete av kvar området til «austjødane» og «vestjødane» var. Han brukte og uttrykket «sekulærjøde», uten at eg sat att med ein klår definisjon. Er det ein «sekulærjøde» ein som har gått over til statskyrkja eine og åleine for å få driva forretning, og som dermed formelt og juridisk er «ikkje-jøde»? Eller tilhøyrer «sekulærjøden» ein jødisk familie, men som ikkje bryr seg om eller tek avstand frå jødiske religion og tradisjon? 

Sebak sa at «austjøde» og «vestjøde» var nemningar som kom i bruk på 1800-talet, og at det ikkje hadde noko med delinga i askenasiske og sefardiske jødar å gjera. Den inndelinga var mykje eldre, sa han, Men eg vart ikkje noko klokare av den grunn.

«Det du ikkje har i hovudet, kan du finna på internett!»

Dette har vore eit slagord i norsk skule siste tiåra. Som gammal lærar prøvde eg meg fram, men vart ikkje så mykje klokare på den måten heller. 

Her er to døme frå Wikipedia: «Asjkenaziske jødar eller asjkenazím, òg kalla (høg)tyske jødar og austjødar, er den gruppa av jødar som tradisjonelt har jiddisch til morsmål og som dei siste kring 1000 åra tradisjonelt har holdt til i Sentral- og Aust-Europa.» ii

For meg er dette hovudverket om jødane i Noreg 

Ein annan stad hjå Wikipedia: «Vestlige jøder som stammer fra nordlige Frankrike, fra Nederlandene, historiske Tyskland, Østerrike-Ungarn, Sveits, og Skandinavia, og snakket opprinnelig vestlig jiddisch som hadde mindre andel av slavisk innflytelse enn andre jiddische dialekter.» iii 

Både «austjødar» og «vestjødar» var altså askenasiske jødar som snakka jiddisch! Og kvar finn eg vest-jødane som «stammer fra Skandinavia»? Dei eldste jødane eg veit om i Skandinavia, kom til Danmark og seinare Noreg frå den delen av Danmark som i dag høyrer til Tyskland. Men det var relativt sett i nyare tid, og vart dei «skandinaviske»?

«Ein dåre kan spørja meir enn ti vise kan svara», veit du, og eg er frimodig - eller dum - nok til å stilla slike spørsmål….

Presentasjonen på baksida...

Før og etter 1851.

Både i boka og i føredraget gjekk Sebak inn på dette året då jødane fekk lov å slå seg ned i landet vårt. Oscar Mendelsohn går i boka si grundig inn på den prosessen bak vedtaket. Han siterer dessuten endringa i grunnloven:

§ 1. Det i Lovgivningen inneholdte Forbud mod at Jøder indfinde sig i Riget, saavelsom de med hiint Forbud i Forbindelse staaende Bestemmelser sættes herved ud af Kraft.

§ 2. Loven af 16de Juli 1845 om dem, der bekjende sig til den kristelige Religion uden at være Medlemmer af Statskirken, udvides til ogsaa at gjælde med Hensyn til dem, der bekjende sig til den mosaiske Tro. iv 

Både i boka og i foredraget viste Sebak til jødar i Noreg før 1851. Til dømes på side 9 i boka står det at «Enhver som konverterte til kristendommen, fikk innpass til riket». Edv. I. Hambro vart døypt i Bergen i 1810, og etter berre to månader kunne han løysa «handelsborgerbrev uten at noen kalte han jøde». Han nemner og Glogau som vart døypt i 1813 i Mariakyrkja. Alt dagen etter fekk han handels-borgarskap, skriv Sebak. Dette som bevis på at dei som gjekk over til statskyrkja, kunne fritt bu og driva handel.

Mendelsohn omtalar desse to saman med Ludvig Mariboe i Kapittel III (frå side 53) i boka si. Der kan ein og lesa om hjelpa landet vårt fekk av desse tre, enten det var forsyning av mat eller pengar i den vanskelege tida då Noreg skulle vera ein sjølvstendig stat, men framleis under svenskekongen.

Sebak gjer eit poeng av at jødar som døypte seg, vart sett på som «ikkje-jødar», og at dei kort tid etter dåpen kom inn på område der dei tidlegare ikkje hadde hatt tilgang. Me veit at det vart sett på som ein siger for kyrkja når ein jøde døypte seg, og at dei gjerne fekk viktige personar som fadderar. I mange tilfelle tok jødane nye namn og eventuelt kalla seg opp att etter fadderen sin. Både i Spania og Noreg.

Frå innhaldlista i boka til Sebak

Det at «nye kristne» jødar vart så godt mottekne i Noreg, står sterkt i kontrast med realitetane i Spania. Der hjelpte ikkje omvendinga noko når inkvisisjonen forfylgde dei, og heller ikkje det å ha viktige personar som fadderar. Rett nok kunne dei nyomvende få gode stillingar og halda fram med å bu i byane, men inkvisisjonen folk fylgde dei med argusauge, klare til å ta dei.

Men andre ord var det mykje betre å vera «ny kristen» i Noreg enn i Spania der dei og vart kalla «maranos» og «krypto-jødar»! 

Jødane som kom til Bergen

Elles gjekk mykje av utgreiinga til Sebak om jødane i Bergen ut på at dette stort sett var kjedereaksjonar der folk kom hit på grunn av familie eller vener som hadde kome tidlegare. At mange av jødane her dreiv med same geskjeften, gjorde at det oppstod konkurranse mellom dei, noko forfattaren viste mellom anna med døme frå avisannonsar. Dette, i tillegg til at dei aldri var mange her, meinte han var årsaka til at det heller ikkje vart organisert jødisk skule eller synagoge i Bergen.

Kanskje tida endeleg er komen til at jødane i Bergen samlar seg for å ta vare på sin kultur og si tru her vest på våre kantar?

Til slutt vil eg ynskja alle jødar og venner av jødar i inn og utland 

ei velsigna Hanukkafeiring!

---------------- 

i Per Kristian Sebak: «Vi bli neppe nogensinne mange her – jøder i Bergen 1851-1945»

ii Kopiert frå: Asjkenaziske jødar – lokalhistoriewiki.no

iii Kopiert frå:  Jødisk etniske inndelinger – Wikipedia

iv Sitat frå side 206-207 i Mendelsohns bok. Den som er interessert i prosessen før vedtaket, finn inngåande informasjon i Mendelsohns bok Kapittel X, frå side 171 og utover.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

 

Ein fordel å vera jøde!

«Kva føremon har då jøden? Eller kva gagn er det i omskjeringa? ² Mykje, på alle måtar! Fyrst og fremst at dei vart tiltrudde Guds ord. ³ Kva så om somme var utrue? Skulle då deira utruskap gjera Guds truskap til inkje? ⁴ Langt ifrå! Lat det stå fast at Gud er sannferdig, men kvart menneske er ein lygnar. Som det står skrive: Så du må kjennast rettferdig i dine ord og vinna når du fører di sak.» (Rom 3,1-4).

Slik skriv jøden Paulus i brevet til romarane. Og til den unge Timoteus skriv han: «Heile Skrifta er innanda av Gud og nyttig til lærdom, til overtyding, til rettleiing, til oppseding i rettferd, ¹⁷ så Guds menneske kan vera fullkome, dugande til all god gjerning.» (2.Tim 3,16-17) Og «heile Skrifta» for Paulus var «Tanakh» eller «Det gamle testamentet». Resten av openberringane kom seinare....

Jesus var endå klårare som sa til den samaritanske kvinna at «frelsa kjem frå jødane» (Joh.4,22, siste del av verset.). Dette burde vera sanningar som skulle gjeva jødane stjernestatus, i alle fall mellom oss som reknar oss til same «sekta» som Paulus!

«Jødisk identitet er på nytt blitt en forbrytelse»

Dette er tittelen på artikkelen Michal Rachel Suissa har på side 10 i «Norge i dag» av 31.10.25. Ho dreg fram eksempel på antisemittiske overgrep i England, og også den dobbeltmoralen som eksisterer i vårt eige samfunn. Her er eit døme: «Toppen av hykleri ser vi i den venstreradikale sammensvergelsen mot jødenes land, Israel. Nylig avslørte Dagens Næringsliv at både SV, Rødt, LO og Palestinakomiteen sparer pensjon for ansatte i selskaper de selv vil svarteliste fra Oljefondet. De har altså ingen problemer med selv å tjene penger på investering i aksjer som de krever at staten skal svarteliste på vegne av oss andre».

https://palestinakomiteen.no/palestinakomiteen 

Ho nemner Palestinakomiteen som «arbeider for palestinernes rett til selvbestemmelse og frihet» og som i emblemet sitt har eit kart der Israel er ikkje-eksisterande! Ho skriv: «Vi har aldri hørt verken statsminister Jonas Gahr Støre eller hans utenriksminister, Espen Barth Eide, ta avstand fra Palestinakomiteen, som har hele Israel i logoen sin». Dette stod på trykk berre ei veke før statsministeren talte under «feiringa» av krystallnatta Palestinakomiteen med fleire hadde i Oslo 09.11.25!

«Fortel med kven du er lag med, så skal eg fortelja deg kven du er»

Dette var eit ordtak som eg fekk prenta inn som liten, og som skulle læra meg å velja venner som gjorde det som var rett og godt.

Statsministeren stilte opp på markeringa til Palestinakomiteen og held tale. Talen kan lesast på nettet ⁱⁱ. Det var fine ord som han sikkert meinte vel. Eg vil ikkje tru anna. Men ved ta del i «feiringa», viste han si støtte til dei som arbeider for å utrydda jødane og utsletta Israel! Den underliggjande pedagogikken hans var altså: Ikkje tenk på kva eg gjer, men gjer som eg seier!

Bakgrunnen for samlinga i Oslo er krystallnatta i Tyskland mellom 8. og 9. 11.1938. Det var den realistiske introduksjonen til dei umenneskelege handlingane mot jødane som det tyske naziregimet utførde fram til 1945. Minnedagen har vore feira av antisemittiske krefter i alle år.ⁱⁱⁱ

«Dagens antisemittiske atmosfære i Europa varsler en ny inkvisisjon. Vi kjenner igjen fortellingene frå Holocaustoverlevende om at de følte at de ble en byrde for samfunnet. Jødisk identitet er på nytt blitt en risikofaktor. Igjen er det «in» med folkemordserklæringer som «From the river to the sea…» ^iv, skriv Suissa i artikkelen.

Men kvifor nemner Suissa inkvisisjonen?

Eg kan tenkja meg grunnen ligg i overskrifta: «Jødisk identitet er på nytt blitt en forbrytelse». Eg har skrive om turen min til Spania der eg ville læra om jødane si soge der. Den boka eg framleis les på, er «Los marranos españoles segun las fuente hebreas de la Època (siglos XIV-XVI)» av Benzion Netanyahu.^v

I perioden før jødane vart kasta ut frå den Iberiske halvøya, gjekk mange av jødane over til kristendommen. Den katolske kyrkja, som var einerådande den gongen, fekk mange nye medlemmar, men hevda at desse «nye kristne» (som dei også vart kalla), i realiteten berre fingerte omvendinga si. For å sikra kyrkja si reine læra vart det innstifta ein eigen domstol som skulle undersøkja og dømma i tilfelle omvendinga ikkje var ekte. (Du finn meir om dette om du blar tilbake i blogginnlegga mine).

Netanyahu brukar første kapitlet i boka til å gå inn på kven desse «nye kristne», «cripto-jødane» eller «maranoane» ^vi var. Han slær fast at også jødiske historikarar har fylgt den tankegangen at desse «nye kristne» i realiteten var «jødar» og ikkje rette falske kristne. Han siterer her I. F. Baer som skriv at «fleirtalet av dei omvende var eigentleg jødar», og «Dei omvende og jødane var eitt og same folket, knytte saman gjennom religionen, skjebnen og det messianske håpet».

Netanyahu si tese for studiet er det motsette:

1. Det store fleirtalet av «marranos» då inkvisisjonen vart innstifta, hadde skilt lag med jødedomen og var i realiteten kristne.

2. Freistnaden på å identifisera alle «marranoane» som falske kristne, gjorde at inkvisisjonen fekk eit heilt feil utgangspunkt.

3. Motivet for å gå fram på denne måten, var meir rasehat og politiske vurderingar enn eit ynskje om å bevara den rette læra. ^vii

Det avgjerande spørsmålet vart dermed jødisk identitet, så på den måten trefte Michal Rachel Suissa ein ømt punkt. Det er aktuelt også i dag.

--------

ii www.regjeringen.no

iii Mange av dei feira og 07.10.23, veit me. I dei områda ein del kallar «Vestbredden», har støtta til det Hamas og dei andre terroristane gjorde, auka, har ILTV lagt fram statistikk over. På protestmarsjar TV har vist bileta av, har eg sett plakatar som seier at det nazistane gjorde var ikkje nok, og «lovnader» om å fullføra det nazistane starta på «die Kristallnacht» i 1938!

iv Det er det som både Palestinakomiteen og det palestinske arbeidarpartiet synleggjer med sine emblem.

v Mi omsetjing: «Dei spanske «marranos» (= nyomvende, kristne jødar) slik me ser i hebraiske samtidskjelder. (Det 14. – 16. århundre)» av Benzion Netanyahu. (Parentesen er mi forklaring a ordet).

vi Omvendinga til desse jødane vart sett på med mistru, og snart dukka namn som «cripto-judio» og «marrano» opp. Det første indikerer «kryptisk» eller falsk omvending, Det siste er purke eller gris, eit grovt skjellsord særleg når det vert bruka mot jødar (eller for den del og mot arabarar).

vii Frå side 16-17 i boka.

Merknader: Bibelsitata er frå Norsk Bibel, nynorsk utgåve. Bileta er mine eigne.

Det er forbode å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.