Dronninga med tilnamnet «den katolske»

Skjemdump frå
 https://snl.no/Isabella_den_katolske

Ho vart fødd i 1451, var dotter av kong Juan II av Castilla, og fekk døypenamnet Isabella. Mora var frå Portugal, og det var vel ingen som den gongen trudde at jenta skulle verta den mest berømte dronninga i heile Spania si soge!

Dette var ei uroleg tid i Castilla, og det var fleire som ville gjerne ha makta. Den som overtok etter Juan II, var halvbroren til Isabella, Enrique IV (i). Isabella og mora vart då sende bort frå hoffet og levde i Medina del Campo. Takka være dette fekk Isabella ei betre utdanning og eit vidare perspektiv enn det ho kanskje hadde fått om dei vart verande ved hoffet, har eg lese.

Enrique IV var ein svak konge og kom til makta i ein periode med borgarkrig og uro. Han styrde Castilla frå 1454 til sin død i 1474. I 1465 vart han tvinga av adelen til å henta Isabella tilbake, endå hans plan var å lata dottera Juana overta etter seg. Men det gjekk ord om at kongen var impotent, og at Juana hadde ein anna far. Dermed kom Isabella i fokus som arving til riket. 

Giftarmål «bak stengde dører»

Det vert sagt at Isabella hadde mange ekteskapstilbod, men gifte med arveprins Fernando av Aragon etter råd frå erkebiskopen. Prinsen kom til Castilla forkledd som tenar i lag med nokre få menn. Dei to treftest då for første gong og vart vigde av erkebiskopen i 1469. (ii) 

Men alt var ikkje i orden. Dei to var tremenningar og trong paven si godkjenning for å gifta seg lovleg. Det var paven lite villig til å gjeva dei. Endeleg, takka være støtta til kardinalen frå Valencia, vart ekteskapet til slutt godkjent i 1471.  

I 1474 arva Isabella I kongedømet Castilla, og Fernando II arva Aragon i 1479. Men det me reknar for «Spania», heldt fram som før. Kongemakta vart samla i dei to monarkane, men elles heldt landet fram som separate, administrative einingar.

Korleis hadde jødane det i denne tida?

Den sikraste garantien jødane hadde, var ei sterk kongemakt. I tida med borgarkrig og uro vart jødane gong på gong utsette for overgrep. Eg har lese at i den tida Isabella og mora var sende bort frå kongehuset, fekk dei støtte og hjelp av mektige jødar. Det er derfor naturleg at jødane sette sin lit til at med Isabella som dronning, ville dei få det betre. 

Det var særleg i påska med den tradisjonelle markeringa av sviket til Judas og Jesu død, at jødane vart utsette for sjikane og overgrep. Det ser ut til at Isabella ville verna jødane. Etter eit overgrep mot jødane i Trujillo, skreiv Isabella i 1477: «Alle jødane i mine rike er mine og står under mitt vern og støtte. Det er derfor mitt ansvar å forsvara dei, støtta dei og sjå til at loven vert fylgt». Ho skreiv noko liknande i 1490, berre to år før alle jødane vart utviste i 1492. 

Hovudsalen i museums-synagogen i Toledo.

Hadde Isabella jødisk mor?

Trass i at jødane tilhøyrde kongen og hadde krav på hans «støtte og vern», skjedde det med jamne mellomrom overgrep og vald. Joseph Perez siterer ein Nicolas de Propielovo som vitja Spania i 1484: «Innbyggjarane i Catalunia og Aragon seier offentleg, og dette har eg høyrt sagt fleire stader i Spania, at dronninga vernar om jødane og er sjølv dotter av ei jødisk kvinne». (iii)  Og jødar skriv eit brev til jødar i Roma og Lombardia at Isabella og Ferdinand er rettferdige og velvillige. Det er derfor all grunn til å tru at om dei to regentane hadde døydd i 1491, ville dei fått eit heilt anna etterord enn det som dei har i dag. 

Gammal torarull frå 
same synagogen.

Stadig færre jødar...

Etter alle som hadde vorte omvende i tillegg til dei som hadde rømt landet, hadde talet på jødar gått sterkt ned. I året 1500 var den kanskje berre 200 000 jødar att på i dei spanske områda, 150 000 i Castilla og 50 000 i Aragon, skriv Perez. Dette talet utgjer under 2 % av folket. Dei fleste ser ut til å har vore jord-brukarar eller drive med husdyr. Det ser og ut til at dei samla gull og sølv og andre verdiar som var lette å føra med seg eller gøyma i tilfelle uro, skriv han.

I tida etter Enrique II var det få jødar som var kasserarar, innkrevjarar av skatt eller ansvarlege for rekneskapsføring i staten. Frå 1437 kom det eigne skattereglar for jødar. Dei jødiske områda betalte ikkje skatt til kommunane lenger, men vart oppfatta som eit eige lite samfunn i storsamfunnet. I 1477 forsvarte Isabella og Fernando denne ordninga. I realiteten betalte jødane mykje meir skatt enn dei kristne, men skatta direkte til kongen.

Parallelt med dette gjekk inkvisisjonen hardt ut mot dei «nye kristne» som særleg fanst i byane og gjerne mellom dei meir velståande. Mange av dei hadde teke nye etternamn, til dømes «Ciudad», «La Calle» eller «De la Calle», «Mercado», «Franco» og liknande. (iv) Mange av dei var sikkert også ærlege og sannferdige i si omvending.

To eksempel

Perez skriv at «for pøbelen» var alle desse omvende jødane falske kristne, noko som gjorde at dei stadig var utsette for forfylging og vart ofte melde til inkvisitorane. Han har to eksempel eg vil ta med til slutt:

Rådmannen Fernando de la Torre i Toledo vart fengsla og avretta fordi dei i huset hans fann liturgiske bøker på hebraisk, og kvitteringar på gåver han hadde gjeve til trengjande gjennom rabbiane. 

I 1491 vart det opna rettssak mot den avdøde Fernando Sanches de Villanueva. Sonen hans, Pedro, vitna mot faren og sa han las bønnebøker på hebraisk, låg til sengs om laurdagane, og åt ikkje grisekjøt eller fisk som ikkje hadde skjel. Betre bevis trongst ikkje.

Og så kom 1492….  

--------------- 

(i) På Norsk «Henrik IV» med tilnamnet «den impotente» eller «den ufruktbare». (Eg har her valt å bruka dei spanske namna i dette innlegget).

(ii) Meir om dette t.d. under «Isabel la católica, la conquista del trono»  og liknande på internett.

(iii) Frå sidene 75 og utover i Perez si bok. Sitatet er frå side 76.

(iv) Omtalt på side 88 og utover. 

Bileta har eg som vanleg teke sjølv. 

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.