Spanske jødar under skiftande styre

Denne synagogen i Toledo vart omgjort til kyrkje

Spania, eller rettare sagt delar av Spania, låg under muslimsk styre frå 711 til 1492. Ei tid rådde arabarane praktisk talt over heile det me kallar den iberiske halvøya. Dei kalla landet dei rådde over for al-Andalus. Som me har sett, var det i desse åra periodar med stor økonomisk og intellektuell framgang der mange jødar gjorde seg gjeldane både i politikk, vitenskap og filosofi.

Men det var ikkje sju hundre år med fred. Alt i 722 greidde ein liten flokk kristne å frigjera eit fjellområde i nordvest-Spania kalla Covadonga. Dette vert sett på som starten av «La reconquista» eller «Frigjeringa» som vart fullført 750 år seinare. Der var og strid mellom forskjellege grupper av muhamedanarar, enten årsaka var kvar dei kom ifrå, eller kor strengt dei praktiserte religionen sin.

Hovedrommet i denne synagogen

Frigjeringsprosessen var lang og uroleg. Områda som litt etter litt var tekne frå muslimane, vart styrt av dei «dei kristne kongane». Det var i desse områda familien til Maimónides oppheld seg før dei reiste mot sør og kryssa over til Afrika.

Joseph Perez skriv i boka «Historia de una tragedia. La expulsión de los judios de España»: 

«Dei kristne kongane tok mot alle jødane som rømde frå forfylginga almohadane hadde starta. Dei opna for at jødane kunne slå seg til i deira område og gjorde seg i stor grad avhengige av jødane sine tenester. - - - Den enorme oppgåva med kolonisering og oppbygging av landet, krov samarbeid med alle positive krefter for å løysa dei økonomiske, administrative og diplomatiske problema som oppstod.» (i)

Ein ny «vår»

Hovedsalen i synagogen Samuel ha-Levi bygde

Me såg at då arabarane kom til Spania, var det i ein periode då jødane var utsette for forfylging og drap dersom dei ikkje «omvende» seg. Muslimane var relativt få og trong hjelp både til å halda makta i områda dei inntok, og til å få samfunnet til å fungera når dei drog vidare for ta nytt land. Dermed fekk jødane både viktige stillingar og gode levevilkår i starten av al-Andalus-perioden.

Detalj frå kvinnegalleriet

Noko liknande skjedde med jødane på slutten av arabarane sitt styre, og då særleg under almohadane og almohavidane som tvinga jødane til å omvenda seg, eller drap dei. Dei kristne kongane utnytta jødane som rømde over til dei og bygde på den måten opp ein ny administrasjon og eit fungerande samfunn.

Billedleg kan me seia at jødane opplevde «ein hard vinter» under dei tapande makthavarane, men ein «ny og mild vår» hjå dei som tok over.  

Utstyr for omskjering

Samuel ha-Levi

Ein gong rundt 1320 vart det i Sevilla fødd ein gut i den mektige Abulafia-familien. Han fekk namnet Samuel ben Meir ha-Levi Abulafia, og kom til å verta ein av dei mektigaste jødane i spansk middelalder. Han kom til Toledo i den perioden som vert kalla «gullalderen» for jødane i Spania. Byen var då kjend som «det nye Jerusalem» på grunn av sitt rike religiøse og intellektuelle miljø.

Gammal torarull

Etter å ha arbeidt for dei rådande i Portugal ei tid, fekk han stilling hjå Pedro I av Castilla som hadde spansk far og portugisisk mor. Samuel steig fort i gradane, og då kongen overtok Toledo etter ein fredsavtale med portugisarane, fekk han ansvaret for riket sin økonomi. Han var og dommar og sentral i det jødiske miljøet på den iberiske halvøya.

Pedro I vert omtalt både som «den rettferdige» og «den blodige». Han overtok kongedømmet etter far sin, men låg det meste av tida i strid med halvbroren sin, Henrik av Trastámara. Denne vann til slutt og tok livet av Pedro. Henrik starta etter sigeren ein pogrom der mange jødar, også familien til Samuel ha-Levi, miste livet. Sjølv vart ha-Levi fengsla og døydde under grusom tortur i 1360. 

Den rikaste jøden i spansk middelalder?

At Samuel ha-Levi var rik, er det vesle som står att i den jødiske bydelen i Toledo eit tydeleg bevis på. Av dei to synagogane som eksisterer i byen i dag, er den ved sida av det som var ha-Levis’ palass, den største. Begge er no museum. Med sin rike arkitektur og sine mange historiske ting er synagogen til ha-Levi eit sterkt vitne om det rike jødiske miljøet som byen ein gong hadde.

Mange tok lyklane med då dei måtte rømma

I 1492 vart jødane sine eigedomar gjeve til adelen, og området med synagogen og palasset vart overteke av militære. Synagogen vart først i 1877 verna som «nasjonalt monument». Palasset derimot vart rive. Der fungerer i dag eit museum med målaren «El Greco» sine arbeid.

I 1964 vart synagogen senter for arbeidet med soga til dei spanske - også kalla «sefardiske» - jødane. 

Mi oppleving…

Min inngangsbillett

Eg reiste til Toledo og Spania for å læra meir om jødane i Spania, og gjekk rundt i Toledo og såg på «det som ein gong var». Noko levande jødisk miljø i byen fanst ikkje, vart det sagt, trass i at ein del av forretningane i området har jødiske eigarar. 

Det som møtte meg, var vakker arabiskinspirert arkitektur, interessante historiske ting, og bøker som eg fekk kjøpa i Toledo og i Madrid. Men eg sakna kontakten med det aktive og levande jødiske miljøet som er bygd opp etter katastrofen jødane opplevde i 1492 under «los reyes catolicos», Isabel I av Castilla og Fernando II av Aragon.

------------ 

(i) Mi omsetjing av eit avsnitt på side 19-20 i boka.

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Davidsstjerna, eit eldgammalt symbol

 Tankar om krig 

Under krigshandlingane i Gaza, og i omtalen av Israel, vert ord som «krigs-brotsverk» og «brot på folkeretten» brukt. Av og til vert det referert til «Geneve-konvensjonen», men kor mykje veit folk flest om slikt?

Etter det eg finn på internett (i) vart første «Geneve-konvensjonen» laga i 1864, så ein i 1906, ein i 1029 og den siste i 1949. Etter det har det kome tre tilleggsprotokollar, og samla vert dei omtalt som «Genevekonvensjonen». Til saman utgjer dette eit slags «lovar» for krigføring som er underskrive av alle statar på jorda, seier kjelda eg siterer frå. Her er eit utdrag:

«Konvensjonen regulerer krigføring og setter begrensninger for hvilke våpen og metoder som lovlig kan benyttes. Reglene har til hensikt å beskytte de som ikke er en del av en væpnet konflikt, eller ikke lenger tar del i den.

Gjennom Genevekonvensjonen har verdens stater blant annet forpliktet seg til:

Den jødiske gravplassen i Krakow

* Å handle humant, selv i krig.

* Å respektere det enkelte mennesket.

* Å ta hånd om og pleie både egne og fiender.

* Å forby tortur, masseutryddelse, å ta gisler, tilfeldig drap, deportasjoner og plyndring».

Dette er utan tvil gode og viktige reglar som er laga for å skapa det beste både for enkeltmenneskje og samfunnet der krig herjar. Men desse avtalane byggjer på konvensjonell krig, og mellom statar som er bundne av avtalen.

Hamas er ein politisk-religiøs terrororganisasjon (ikkje ein stat) som utan varsel angreip Israel på den verst tenkjelege dagen (Yom Kippur), dreiv utstrakt tortur, og drap 1200 menneskje, - både soldatar og tilfeldige sivile. Dei brukte valdtekt som våpen, og dei førde bort rundt 150 levande og døde. Der er endå gislar som i over halvanna år har vorte haldne under umenneskelege vilkår, og utan at Røde Kors (som skriv om desse konvensjonane på internett) – så langt me veit – har løfta ein finger for at dei stakkarane skulle få medisinar dei trong, eller for å letta deira lidingar. 

Den som har auge å sjå med, ser at terroristane 07.10.23 klårt braut alle dei nemnde punkta frå «Genevekonvensjonen» og har halde på med det i over eitt og eitt halvt år. Likevel er både FN og den norske regjeringa med fleire «stumme som østers»! Er det fordi dei er blinde, eller vil dei ikkje sjå?

I sist blogg skreiv eg om utviklinga i denne krigen, og om kor bevisst Hamas og terroristane har bygt sitt forsvar på at Israel «er bunde av Genevekonvensjonen». Dei ventar at FN, Noreg og andre statar skulle «stogga Israel sin krig» slik at dei kan byggja seg opp att og fortsetja drepinga av jødar! Det har skjedd i før både i Gaza og Libanon!

Ein kjent rabbis grav i Krakow

«Genevekonvensjonen» som filosofisk produkt

Så lenge det har vore krig i verda, må menneskje ha gjort seg tankar rundt emnet. I boka om Maimónides finn eg hans tankar om krig, men og tankar andre filosofar den gongen gjorde seg. Då dette er bakgrunnsmaterialet for Genèvekonvensjonene me har i dag, har eg lyst å ta fram nokre idear. (ii)

Filosofiske grunntankar

Platon ynskte ein stat styrt med ein konge med stor filosofisk kunnskap som visste det beste for folket sitt og slik skapte eit godt og rettferdig samfunn. 

Aristoteles snakka om rettferdig krig som hadde som mål å skapa noko godt, eller få bort noko vondt. For han var krigen eit middel for å bevara «polis» (iii) og «den naturlege orden». 

Ciceron skreiv om «folkets rett», ein tanke som klårt viser fram til Genèvekonvensjonane. Han hevda at ein krig måtte starta med ein offisiell deklarasjon, ha ein rettferdig grunn (t.d. som svar på angrep), og ha som mål å få tilbake ro og orden. Fiendar skulle verta møtte med respekt, og alt skulle føregå i samsvar med grunnfesta, etiske normer.

Frå same gravplassen

Augustin var oppteken med den etiske og religiøse sida av krigen. For han var «rettferdig krig» ein som vart starta av eit lovleg statsstyre, hadde ein lovleg grunn som til dømes å forsvara sitt folk,  og eit godt føremål. Han innførde ideen med «den rette intensjonen» for å starta ein krig, det vil seia føremål var å skapa ro og orden.

Maimónides støtta Platon og andre, men gjekk vidare. Som jøde hadde han profetane med i styringa av landet. Han gjekk ikkje inn for sekulær lovgjeving i og med det for jødane eksisterer ein gudgjeven lov, Toraen. (iv) Kongen i Maimónides bilete, vert rådgjevar og forklarar av loven som kom i Sinai. Kongen sin viktigaste funksjon er derfor å fremja «den sanne religionen og fylla verda med rettferd».(v)

Einsidig bruk av Genèvekonvensjonene er blodig urett….

Summa summarum ser me at desse tenkjarane var opptekne med etikk og rettferd i sine tankar rundt krig. Me veit alle at Hamas og dei andre terroristane systematisk har brote grunnreglane som verda har sett for krig. Likevel har ikkje FN, internasjonale organisa-sjonar og institusjonar, regjeringar som den norske, osv. fordømt deira handlingar offisielt og i klåre ordelag. Derimot stiller dei seg alle opp som dommarar når Israel startar ein krig som oppfyller, så langt eg kan sjå, kriteria for «ein rettferdig krig» der målet er å forsvara sitt folk og gjeva det levelege vilkår innanfor trygge grenser. 

Kvar vart det av «den etiske ryggraden» i FN-systemet, i den norske regjeringa og hjå alle dei andre som einsidig fordømmer Israel sin kamp mot terroristane?

-------------

(i) Frå Genèvekonvensjonene - Røde Kors. Det er frå denne kjelda informasjonen og sitatet kjem.

(ii) Dette er omtalt på side 169 og utover i Vazquez’ bok.

(iii) Namn brukt på dei greske bystatane.

(iv) Er det dette som er grunnlaget for at Israel ikkje har grunnlov?. Eg har vore i høgsterett i Jerusalem og fått omvising, men eg vart ikkje klokare…

(v) Sitat frå side 170 i boka.

---------------

Bileta er mine. Dei skal minna deg som les dette om kor lett FN og andre brukar fine ord om dei jødane som døydde i Holocaust osv. Derimot ser det ut til å vera umogeleg å støtta Israel i den krigen som Hamas starta 07.10.23! 

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Skjermdump frå https://en.wikipedia.org/wiki/
Al_Jazeers_Media_Network

Rettferdig krig?

Eit av dei tema som Maimónides tok opp, er spørsmålet om statsleiing og rettferdig krig. Manuel Bermudez Vazquez skreiv boka si at Maimónides «lovsong ordet som verktøy til å «skapa fred mellom menneskja»».  Stemmer dette med dagens situasjon i Midt-Austen?

-------

Krig er ikkje noko nytt. Han har fylgt menneska så lenge det har vore menneskje til. I eit tidlegare innlegg har eg hevda at definisjonen av krig må endrast etter det me har sett i Gaza og elles i Midt-Austen. 

I går høyrde eg på ILTV – som er mi viktigaste informasjonskjelde om det som skjer i Midtausten, at krigen i Gaza har fått ein ny karakter. 75 % av området er no under jødisk kontroll, og kampen mot Hamaz har endra seg. 

Dei israelske styrkane har ført ein kamp mot soldatar som bevisst har bygt opp sitt forsvar på å gøyma seg og sine ammunisjonslager, våpenfabrikkar og administrasjon ved og under sivile institusjonar som skular, sjukehus og liknande. I staden for å byggja fysiske forsvarsverk slik normale armear gjer, brukar dei folket sitt som skjold for seg og installasjonane både over og under bakken.

I dette «forsvarsverket» er «produksjonen» av sivil liding og sivile tapstal det viktige. Her vert det ikkje gjort skilnad på kven som er soldatar og kven er uskuldige (til dømes gamle, kvinner og born). Kontroll av «Hamas-statistikk» har vist at soldatar har vorte ført som «born», og at tala har vorte blåsne opp for å skapa ekstra propagandaeffekt. Til og med FN har stillferdig vedgått dette.

Terroristane sitt mål er å skapa reaksjonar rundt om i verda så FN og andre skal tvinga Israel til å stogga krigen. For å få dette «tablået» til å fungera, trong terroristhæren ei profesjonell medieplattform med dobbel funksjon. Den har dei først og fremst i Quatar-mediet Al Jazeera. Viktigaste arbeidet deira er å spreia terroristane sin (dess-)informasjon. Over heile verda går det ut ei blanding av sanning og løgn som har skapt det biletet av krigen som terroristane ville ha. Propaganda-glansbiletet fekk me under overleveringa av gislar for ei tid tilbake. Det var eit velredigert og godt planlagt propagandashow. 

Hamas-informasjonen har gått verda over nesten uendeleg, godt understøtta av «Midtausten-kjennarar» både knytte til medium som i NRK, og frå organisasjonar og institusjonar lett kjennelege gjennom si anti-Israels-haldning.

Gammalt bilete frå bygginga av gettoen i Krakov

Den andre sida av dette arbeidet er å produsera mistru og tvil mot all informasjon frå jødar og Israel. Dette arbeidet tek FN og media seg også av. Informasjon frå Al Jaseera med fleire, vert presentert som «sanning». Det som kjem frå Israel eller Israel-vennlege kjelder, vert møtt med tvil eller som løgn. Mitt inntrykk er at både FN, NRK, og regjeringar i mange land tek trufast del i ein kakofoni av sann, halvsann og falsk informasjon. Denne er i realiteten ryggraden i terroristane sitt planlagde og viktigaste forsvarsverk.

I det av Gaza som no er frigjort av Israel, har krigen gått over til geriljakrig. Då dukkar terroristane fram frå sivile bygg eller tunellar som ikkje er oppdaga. Dei installerer vegbomber og gjer det vonde dei kan på kortast mogeleg tid, for så å forsvinna i ruinane eller under jorda. Geriljakrigarane har ikkje dei store arsenala eller den faglege leiinga lenger. Dei fleste leiarane er drepne, og kommandosentralane er sprengde.

Krig som filosofisk tema

Bilete av nazistisk propagandaplakat i museet i Krakov.

Tankane rundt «rettferdig krig» er gamle og byggjer på moralfilosofiske og etiske normer. (i) Noko av det viktigaste er å verna sivile, særleg eldre, kvinner og born. Skular, sjukehus og liknande institusjonar er det krigsbrotsverk å angripa. Å gå inn på alle desse teoriane, kan eg ikkje, men det er klårt for alle som vil sjå det, at terroristane hadde planlagt korleis dei skulle få Israel sine motåtak etter 07.10.23. til å sjå ut som «uetisk krigføring» og «krigsbrotsverk».

Dei eksisterande kriteria for etisk krig er derfor ikkje laga for kampar som dei i Gaza 2023-2025. Derfor ropar lek og lærd om «krigsbrotsverk» og byggjer tankegangen sin på lovar og reglar som høyrer fortida til. Alt dette hadde Al Jaseera og terroristane planlagt frå starten av. Det fungerte godt tidlegare både i Gaza og Libanon, så kvifor skulle det ikkje fungera no og?

Når eg tenkjer på Maimónides' bruk av ord for å skapa fred mellom menneskja (som eg siterte øvst), så er «orda» eg har fokusert på i denne bloggen, brukte for å skapa krig, terror og drap (av jødar)! Eg kan i alle fall ikkje sjå noko anna!

Kanskje det avgjerande er det etiske og religiøse føremålet som gøymer seg bak orda? 

--------------

(i)  Det finst mykje på internett, t.d. rettferdig krig – Store norske leksikon

(ii) Blindhet - Siterte sitater

Bileta og skjermdumpen har eg gjort sjølv.

Det er ikkje lov å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Illustrasjon frå side 197 i boka.

 «Maimónides var ein autentisk alfaguara intellektuelt»  (i)

Etter å ha leitt i det eg har av ordbøker, og på internett, sit eg framleis med spørsmålet: Kva tyder «alfaguara»?  Sidan «alfa» er den første bokstaven i det greske alfabetet, må det ha noko med «den fremste eller første» å gjera. Lenger har eg ikkje kome til no…

Sett på bakgrunn av hans relativt korte liv, er Maimónides’ litterære produksjon stor.  Det meste skreiv han på arabisk, men med hebraiske teikn. Unnataket er «Mishne Tora», det meste av breva og det han skreiv som svar på jødiske spørsmål av juridisk eller religiøs karakter. Det skreiv han på hebraisk.

Vazquez inndeler verka slik:

1. Filosofiske verk. Dette utgjer i alt 7 skrifter, dei fleste skrivne frå 1158 til 1191. Eitt har ikkje årstal, og eit er det litt usikkert om Maimónides skreiv.

2. Jødisk-religiøse verk. Mellom desse 5 verka er det som kan kallast hans viktigaste: «Mishne Tora»  eller «Den andre Toraen». To av desse verka er daterte til 1168 og 1178/1180. Dei andre er utan tidfesting.

Illustrasjon frå side 222 i boka.

3. Medisinske verk utgjer 9 skrifter om diverse tema som astma, hemoroidar, hygiene m.m. Dei fleste vart skrivne mellom 1187 og 1200. For tre er årstalet ukjent.

4. Astronomiske verk tel 3 bøker. Den viktigaste her er truleg «Traktat knytt til den jødiske kalenderen». Desse vart skrivne mellom 1158 til 1194.

Når eg jamfører Maimónides’ litterære produksjon med det eg veit om livet hans, ser eg at hans første filosofiske verk, og eitt knytt til astronomi, vart skrivne etter at familien hans hadde rømt frå Cordoba, og før dei drog over til Afrika og Fes. Skriftet «Om religionsskifte under tvang» (ii) kom ut same året som familien kryssa Gibraltar.

Resten av bøkene kom i perioden han levde i Fustat, altså etter 1177.

«Mishne Tora» eller «Den andre loven»

Maimónides var rundt 30 år då han skreiv denne boka i 1168. Før det hadde han skrive om dei 613 religiøse påboda i judaismen under namnet «Boka om bodorda» (iii). Han delte dei i «Positive bodord» som fortel kva ein god jøde skal gjera, og «Negative bodord» som fortel kva han ikkje skal gjera. 

Vazquez skriv (iv) at Toraen, Talmud og Mishna er dei bøkene judaismen byggjer på. Toraen er kjent som «Pentateuken» eller «Dei 5 Mosebøkene» som Luther kalla dei i si omsetjing til tysk. Desse fortel om prosessen frå frigjeringa av det jødiske slavefolket i Egypt, til dei som paktsfolket frå Sinai erobra landområdet Gud kalla «sitt land», og som han gav dei til evig tid.

Illustrasjon frå side 220 i boka

Mishna er første delen av Talmud, skrive rundt år 200 av vår tidsrekning, og er ei samling av munnlege jødiske lovar. Talmud er så ei vidare samling av kommentarar og debattar over ting i og rundt Toraen. Talmud finst det to utgåver av, - Babylonia-Talmuden eller «Talmud Bavli», og Jerusalem-Talmuden.

Om «Mishne Tora» av Maimónides vert det sagt at den er ei av dei viktigaste bøkene i judaismen som vart skrivne i Mellomalderen. Vazquez seier dette er på grunn av sin briljante litterære stil, og for sitt religiøse innhald. Forstår eg det rett, presenterer Maimónides, som var sterkt påverka av Aristoteles, jødisk religion og tradisjon i filosofisk og logisk samanheng.

Wikipedia skriv: «Et mye brukt munnhell blant jøder i middelalderen var «Frå Moses (med Toraen) til Moses (Maimónides) har det ikkje vært noen slik Moses). (v)

«Svar til rådville sjeler» (vi)

Dette verket med originaltittelen «More nevukhim» er ei samling svar på juridiske og religiøse spørsmål knytt til jødedommen, og som Maimónides fekk. Denne publikasjonen skulle eg tru var det litterære verket som fekk mest å seia i hans samtid. Her presenterte han råd og hjelp til «usikre sjeler» og står fram som rabbi og dommar i samsvar med den stillingen faren og forfedrane og hadde hatt før han.

Ein god ide?

Vazquez skriv ein stad i boka si: «Brevet (som Maimónides) skreiv til sonen Abraham ved slutten av livet sitt, vart av kritikarar forklart som eit testamente der den sekstiårige Maimónides lovsyng ordet som verktøy til å «skapa fred mellom menneskja». (vii)

Brevet vart skrive medan den syriske generalen Saladin var visir i Egypt og etter kvart regjerte  over heile syriske riket. Han var ikkje berre krigar, men installerte eir regime med stor toleranse overfor andre kulturar og religionar. Han knytte til seg viktige intellektuelle personar og tenkjarar. Maimónides vart, som me veit, regentens livlege.

Men er «ord» sterkare enn «våpen»?

Kanskje det spørsmålet kan verta tema i komande bloggar?

------------- 

(i) Mi omsetting av forfattaren si innleiing i kapitlet om Maimónides’ litterære verk.

(ii) Mi omsetjing av «Sobre la conversión forzada».

(iii) Mi omsetjing av «Libro de los mandamientos». 

(iv) Side 108 m. v.

(v)  Frå Maimonides – Wikipedia

(vi) Frå spansk «Guia de perplejos». 

(vii) Ordrett: «En la carta que escribió a su hijo Abraham al final de su vida, que suele ser interpretada por la crítica como un testamento vital, un Maimónides sexagenario hace un alarde de la palabra como herramienta para «poner paz entre los hombres». Sitat frå side 97 i boka.  (Uthevinga og innskotet er gjort av meg).

Illustrasjonane er frå «Maimónides. Vida y legado del erudito judío, pilar fundamental de la filosofía medieval», av Manuel Bermúdez Vazques, som eg har henta stoff frå i to bloggar til no. Ei bok eg skulle ynskja mange kunne lesa.....

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

 

Framsida på boka eg las

Maimónides.

Moisés ben Maimón, også kalla Rabí Mosé ben Maimón,  «Mamónides» eller «Rambam» (i), var fødd i Cordoba, Spania, i 1138 (ii) og døydde i Fustat, Egypt, i 1204. Etter det som er sagt, vart han gravlagd i Tiberias (iii) i Israel.  For mange er han den mest kjende og viktigaste av dei jødiske filosofane i middelalderen.

Det er skrive mykje om han. Opphavet til det meste eg skriv, er boka «Maimónides. Vida y legado del erudito judío, pilar fundamental de la filosofia medieval» av Manuel Bermúdez Vázquez. (iv)

Om fødebyen og slekta.

Då Cordoba var på sitt mektigaste rundt 929, var det hovudstaden i Al-Andalus og styrt av mellom andre kalifen Abderramán III. Byen var senter for handel og økonomi, men og vitenskap og kunst. Med eit folketal på 1 000 000 var det den største og mektigaste byen i Europa på den tida. (v) Dei arabiske leiarane var opptekne av vitenskap, kunst og kultur, og toleransen overfor ikkje-muslimar var stor. Dermed vart dette eit sentrum der arabisk, jødisk, gresk og kristen filosofi og kultur levde side om side.

Forfattaren av boka

Biblioteket i Cordoba hadde fleire hundre tusen bøker og var eit intellektuelt, literært og kulturelt sentrum heilt til Al-Andalus vart delt i mindre regionar eller «taifas». Byen hadde eit sterkt og blomstrande jødisk miljø økonomisk og intellektuelt, og dei var nært knytte til det kulturelle livet i byen.

Landet opplevde etterpå ein periode der forskjellege arabiske og berberiske flokkar slost mot kvarandre samstundes som kristne hærar gjorde sitt for å jaga muslimane bort frå den iberiske halvøya.  

I 1148 prøvde katolikken Alfonso VII av Castilla å ta Cordoba der almoravidane rådde. Dei fekk hjelp av alhohadane som etter sigeren overtok byen. Begge kom frå Nord-Afrika, men almohadane var strengare muslimar og erklærte heilag krig mot alle annleis-truande. Då var Maimónides 10 år gammal.

Barndom og ungdom

Far til Maimónides var den sjuande i ei rekkje av jødiske rabbiar og dommarar, og guten vart opplært i Toraen og Talmud frå han var bitte liten. Men jødar og annleis truande vart no av almohadane tvinga over til islam, eller måtte rømma byen.

Illustrasjon frå boka

Joseph Perez skriv på side 19: «Det same var situasjonen for  Maimónides. Han var fødd i Cordoba, og studerte arabisk til han var 18 år gammal. I staden for å rømma til del delen av Spania som kristne rådde over slik dei fleste av same trua gjorde, let han som han omvende han seg til islam og reiste til Fez og seinare til Cairo der han levde resten av livet».

Vázquez har meir informasjon, men skriv ikkje noko om ein fingert overgang til islam. Han skriv derimot at ingen veit kvar rabbien Maimón ben Yosef og familien oppheldt seg før dei i 1160 kryssa Gibraltar og slo seg ned i byen Fez i Marokko. 

Fez var eit kulturelt og økonomisk sentrum og hovudstaden til almohadane i Nord-Afrika. Likevel bestemte rabbien Maimón Yosef å slå seg ned der med familien. Der var eit godt jødisk miljø, og Maimón Yosef, far til Maimónides, skreiv i den tida «Epistola de consolación».

Maimónides var på det tidspunktet 18 år gammal. Han var velutdanna både i Toraen, Talmud og forskjelleg vitenskap, inkludert medisin. Han kom inn i eit miljø der gresk, latin, hebraisk og arabisk møttest og filosofi og forsking strekte seg ut over både kulturelle og lingvistiske grenser. Kristne og greske tenkjarar sine verk var omsett til arabisk, og personar som den kjende rabbien Samuel ben Yosef ibn Nagrela (993-1055) stod sterkt i miljøet der jødisk, arabisk og kristen kultur levde side om side. (vi)

Ny røming og endeleg heimstad

Dette var ei tid då nyplatonismen rådde, ein retning som og hadde stått sterkt i Al-Andaluz. Både jødiske og arabiske tenkjarar var påverka, samstundes som det skapte uro på grunn av deira sterke, monoteistiske og religiøse utgangspunkt.

Skjermdump frå Tomb Mark of Maimonides,
Tiberias | Danny The Digger

Det ser ut til at i den tida familien Maimon budde i Fez, vart Maimónides innvidd som rabbi, og at det var på den måten han livnærde seg resten av livet. 

I 1165 vart rabbien Judah ibn Shoshan, læraren til Maimónides, fengsla og avretta for å praktisera si jødiske tru. Dermed måtte familien til Maimónides rømma på nytt. Dei slo seg først ned i Palestina, men på grunn av den vanskelege økonomiske situasjonen der, flytte dei til Fustat i nærleiken av Cairo. Der kunne jødar fritt praktisera sin religion. Jødar som hadde gått over til islam, og som vart tekne for å «falla tilbake» til jødedommen, dei såkalla «renegatane», vart derimot avretta.

Maimónides gifte seg seint, og i Fustat vart einaste sonen, Abraham Maimónides (1186-1237), fødd. Han fylgde i faren og fedrane sine fotspor og vart rabbi og dommar.

Maimónides vart anklaga for å vera renegat, men greidde å bevisa at han aldri hadde gått over til islam, og slapp fri. (vii) Men hardt arbeid og tungt ansvar sette sine spor, og han døydde i 1204, så langt ein veit 66 år gammal.

Det er forskjellege segner knytt til dødsfallet. Den kanskje mest romantiske er at då han merka døden nærma seg, samla han studentane sine og bad dei binda hans døde kropp på ryggen til ein kamel. Deretter skulle dei lata kamelen gå dit han ville, og der kamelen stogga, der ville Maimónides verta gravlagd.  Kamelen gjekk til Tiberias, og der kan ein koma og vitja Maimónides grav i dag! (viii) 

Den eldste informasjonen om grava hans er frå 1258, berre 54 år etter hans bortgang. Det gjer det lettare å tru at han verkeleg ligg i den grava som i dag er eit monument og ein valfartsstad.

-------------
(i) På arabisk vert han kalla «al-Rais Abu’Imran Musa ibn Maymum ibn ‘Abdallah al-Qurtubi al-Andalusi al-Israili». 

(ii) Tidlegare meinte historikarane at han var fødd påskeaftan 30. 03. 1135 eller 14. Nisan 4895. Dokument funne i Cairo på eit seinare tidspunkt, brukar året var 1138. 

(iii) Etter at Jerusalem vart øydelagt i år 70, vart Tiberias jødane sitt heilage sentrum. Byen er ein av dei fire heilage byane i jødisk tradisjon.  

(iv) Frå Editorial Almuzara, S.L. Cordoba, 2024. På norsk vert tittelen: «Maimónides. Livet og arven etter den lærde jøden som er ein grunnpilar i filosofien i middelalderen».

(v) Cordoba hadde tidlegare vore eit emirat, men vart kalifat i 929. Kalifatet vart overvunne av taifaane i 1108. Deretter gjekk det fort nedover med både byen og kulturen som hadde utvikla seg der. 

(vi) Frå avsnittet «Musulmanes, cristianos y judíos», side 30 – 33 i boka eg har teke det meste av stoffet frå.. 

(vii) Dette er omtalt i artikkelen Moses Maimonides | Biography, Philosophy, & Teachings | Britannica 

(viii) Frå  Rambam's Grave in Tiberias - The Tomb of Maimonides -IsraelandYou  

 Spania har mange minne frå tidlegare tider (Biletet er frå Toledo)

Al-Andalus

Riket muslimane etablerte i Spania, kalla dei Al-Andalus. Dei rådde over det meste av det som i dag er Portugal og Spania. I dei vel 700 åra Al-Andalus eksisterte, var det mange jødar som vart vidkjende for å ha rikdom og makt, men dei var og framståande innan vitenskap og kultur.

I sist blogg nemnde eg Julian de Toledo som vart den mektigaste i den katolske kyrkja i landet i si tid, og som seinare vart erklært heilag av paven. For oss ikkje-jødar var han jøde, trass i at foreldra hadde gått over til katolisismen og han sjølv brukte sterke ord mot jødane og deira tru. (i)

Du møter fortida sin kultur

Berømte jødar frå denne tida

Hasday ben-Saprut (ii) var livlegen til emiren Abd-ar-Rahman III som rådde frå 822 til 852. Hasday oversette vitenskaplege verk, var diplomat og hadde i tillegg tilsyn med den internasjonale handelen til emiratet.

Han var aktiv i det hebraiske miljøet i Cordoba og er rekna som ein av dei som la grunnlaget for den hebraiske gullalderen i Al-Andalus som varde rundt 200 år.

Samuel ha-Naguid (iii), også kjend som Nagrella, var i realiteten den som i si tid styrde landet frå Granada og hadde hand om både politikken, diplomatiet og krigane. Truleg var han den jøden som nådde lengst opp i hierarkiet i Al-Andalus. Han fungerte som stor-visir samstundes som han var leiar i det lokale jødiske miljøet i byen. 

Familien hans var handelsfolk i Cordoba. Han studerte både arabisk og jødisk kultur og vitenskap, og skreiv dikt. Noko av det vert rekna mellom det finaste som vart skrive i den hebraiske gullalderen i Spania.

Både jøde og muslim?

og museum som viser krigar som var...

Joseph Perez skriv: «Dei siste åra av kalifatet i Cordoba og i tida taifaane (iv) hadde makta fram til midten av det tolvte århundret, utgjer viktigaste perioden for jødane i Al-Andalus. Utan at dei gav avkall på si tru og sine tradisjonar, tok eliten mellom jødane mot det beste i det muslimske samfunnet og nådde på den måten eit heilt uvanleg kulturelt nivå. Dei lærde seg arabisk og skreiv filosofiske verk på det språket, samstundes som dei brukte hebraisk og til tider arameisk i sine poetiske verk.» (v)

Perez legg til at Hasday var den som tok initiativet til denne utviklinga som nådde sitt høgdepunkt i det ellevte og tolvte århundret mellom jødane i Al-Andalus.

Ibn Gabirol, også kjend som Avicebrón (vi), er ein av dei viktigaste andalusiske jødiske poetane. Han skreiv rundt 400 dikt. Berre 28 år gammal skreiv han det filosofiske verket «Mekor Chayim» eller «Livets opphav». Det vart seinare omsett til latin og kjent under tittelen «Fons Vitae» eller «Livets kjelde».

Informasjonstavle frå Toledo

Ibn Gabirol var fødd i Cordoba, men vart tidleg foreldrelaus. Han studerte Talmud, skreiv på både hebraisk og arabisk, og studerte astronomi, geometri og filosofi. Den jødiske statsmannen Jekutiel ibn Hasan (vii) som seinare vart halshoggen i samband med eit opprør, tok seg av han og fekk stor innverknad i Gabirols liv. Etter Jekutiels død, skreiv Gabirol i eit sørgedikt: «Regjeringa kvilte på hans skuldre, og etter hans ord styrde prinsane».

(Den mest kjende av alle jødane i denne perioden, er for meg Maimónides. Om han vil eg prøva å skriva eit eige blogginnlegg seinare).

Frå 1100-talet tok ei rekkje nordafrikanske leiarar, «almohadane», etter kvart makta på den iberiske halvøya. Dei stod for ei strengare form av islam og motarbeidde alt dei meinte var avvik frå Muhammeds lære. Det førde til store endringar både for jødar og kristne.

Korleis kunne jødar nå så langt under muhamedansk styre?

Jødar og kristne vart rekna som «dhimini», dvs. ikkje-muslimar som fekk lov å leva under muslimsk styre mot å fylgja visse reglar og betala ein eigen skatt. På den bakgrunnen er denne overskrifta eit naturleg spørsmål.

Om det skriv Perez: «Dømet med Maimónides viser klårt den ekstraordinære utviklinga av jødisk intellektuelt liv i Al-Andalus fram til almohadane kom. Det er lett å forstå at mange har snakka om «ein gull-alder» for å forklara denne uvanlege utviklinga. Baer (viii) er ikkje einig: «Den jødiske kulturen kunne berre blomstra på grunn av ignoranse og manglande religiøs og moralsk haldning hjå dei styrande, - ikkje på grunn av ein klår og definert politikk med toleranse og individuell fridom.»» (ix)

Kanskje almohadane sitt styre kom som ein motreaksjon på fråfallet Baer peikar på?

---------------------

(i) Framleis, trass i all kunnskap om arv og genetikk, held Israel seg til dei konservative, religiøse leiarane sin definisjon. For å vera «jøde» må du ha jødisk mor og religiøst sett tilhøyra jødedommen. Dermed er Julian de Toledo per definisjon ikkje «jøde», trass i at forfedrane hans var jødar. 

(ii) Han vert og kalla Hasdai ibn Shaprut (f. i Jaén ca 915, og døydde i Cordoba ca 975). 

(iii) Han er og kalla Semuel ibn Nagrella, og Isma’il ibn Naghrilla (f. 993 i Cordoba, d. 1055/56 i Granada). 

(iv) «Tasifaane» var mindre muslimske rike som var sjølvstyrde i Al-Andalus etter at Cordoba-perioden.

(v) Sitat frå side 16 i boka. 

(vi)  Solomon ibn Gabriol, også kjend som Shelomo ben Yehuda ibn Gabirol, og Abu Ayyüb Suleiman ibn Yahya ibn Jabirül (f. i Malaga 1021, d. i Valencia ca. 1058).

(vii)  Også kjend som Jekutiel ben Isaac (d. 1039).

(viii) Yitzak Baer: «Historia de los judíos en la España», Madrid 1981.  Sitat frå side 29.

(ix) Sitat frå side 18 i boka.

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Spania har mangt å visa fram frå denne tida

Ny tid og ny von

Som eg skreiv om i ein tidlegare blogg, var siste tida under det vestgotiske styret vond for dei spanske jødane.  Eit namn som vert hugsa, er Julian de Toledo (i). Om han skriv Joseph Perez: 

«… på slutten av den vestgotiske perioden var det forfattarar av jødisk opphav som gjekk hardast ut mot sine gamle trusfeller. Det er tilfellet med Julian de Toledo, son av omvende jødar og som skreiv bøker som med harde ord prøvde å få jødane til å forlata si falske tru og gå over til katolisismen». (ii)

Det var ei tid då jødar som ikkje ville omvenda seg, måtte røma landet. Elles vart dei piska i hel eller brende på bålet.

Von om betre vilkår

I 711 kryssa muslimske krigarar Gibraltar. Det vart starten på eit muslimsk styre som varde i over 700 år. Traiz ibn Zayad var leiaren som kom med ein hær samansett av arabarar og stammefolk frå Nord-Afrika. Det er usikkert kor stor hæren var. Eg har funne tal frå nokre tusen til rundt tretti tusen, og erobringa tok rundt 15 år. Dei vestgotiske leiarane Rodrigo og Aguila II tapte fleire slag mot muslimane som til slutt stod i det som i dag er Sør-Frankrike.

Skilt i steinlegginga som viser jødekvarteret

Kva hende med jødane?

Det er ingen tvil om at dei forfylgde jødane som fanst i landet, var hardt pressa både av dei verdslege og dei religiøse styresmaktene. Det er også liten tvil om at dei møtte erobrarane med von om betre livsvilkår, og at det fort vart etablert samarbeid mellom jødar og arabarar. 

Både i  mellomalderen og i nyare tid har jødane vorte skulda for å svika «Spania», og vera «ei femtekolonne» (iii) i krigen, noko som for meg verkar temmeleg ulogisk. Kvifor skulle dei støtta eit regime som undertrykte dei og som ville drepa alle som ikkje ville forlata sin kultur og si tru? 

Dei som invaderte halvøya, såg med velvilje på jødane der dei kom. Dei såg på jødar og kristne som «boka sine folk», og hadde respekt for deira tru. Muhamedanismen, jødedommen og kristendommen er, som me veit, monoteistiske, og alle bygger på sine eigne religiøse bøker, dvs. Koranen, Tanakh og Bibelen.

Muslimane gjorde i denne perioden lite for å omvenda jødar og kristne til si tru. I staden vart dei rekna som «dhimma» (iv), ei ordning som påla dei visse skattar og plikter, men samstundes gav dei eit slags rettsvern og eit visst indre sjølvstyre.

Og på hebraisk

Viktige samarbeidspartnarar

Muslimhæren som kom, var for liten til å ha kontroll med dei store områda han la under seg. I Toledo, då byen var teken, fekk jødane i oppgåve å kontrollera folket då hæren drog vidare. Det same hende i Granada. Om dette skriv Perez meir generelt:

… «når muslimane kom til ein by der det var jødar, gav dei jødane ansvar for garnisonen i lag med nokre av erobrarane, og slik kunne dei halda fram krigen utan at hæren måtte setja att for mange soldatar».

Dette samarbeidet la grunnlag for velvilje mot jødane i landet, og dei kunne kjenna seg trygge og driva sine aktivitetar både materielt og religiøst.

Mange vart muslimar

I den tida som muslimane styrde Spania, vart islam den dominante trua fordi mange gjekk over til islam. Perez seier at 80 % av innbyggjarane, inkludert ein del av jødane, hadde skift tru på 1200-talet. Kor mange jødar det er snakk om, veit ingen.

Mange stader oppstod det store og sterke jødiske miljø, og byar som Jaén, Zaragoza, Sevilla, Almería, Barcelona og Lucena vert omtalt som «jødiske byar». 

Perez nemner også ein tysk diakon som flytte til Zaragoza, omvende seg til jødedomen, gifte seg med ei jødinne, og skreiv ei rekkje skrifter mot kristendommen. Han skapte strid med dei leiande muslimane i Cordoba.

Minne frå det som ein gong var...

Jødar i eksklusive yrke

Medan jødane tidlegare hadde vore spreidde over alle slags yrke og sosiale lag, og utan å vera dominerande på noko område, oppstod det i denne perioden spesielle yrke og delar av samfunnet der jødane var dominerande. Her kan nemnast handel, innkrevjing av skattar og utlån av pengar. Også handel med slavar (v) og produksjonen av kastratar for harema, var det jødar som tok seg av. Særleg jødane i Lucena var kjende for dette siste.

Årsaka var nok at muslimske herskarar hadde tiltru til jødane, men også at det var upopulære yrke. På denne måten vart ein del jødar rike og mektige, men dei vart og utsette frå motvilje og hat frå folk som kjende seg utnytta eller kom i vanskar av ulike årsaker.

----------------------------

(i) Julian de Toledo (642- 690) vart fødd i Toledo av jødiske foreldre som hadde gått over til katolisismen. Han vart munk, skreiv fleire bøker og vart med tida erkebiskop i Toledo. Han var første biskopen som hadde utøvande makt over heile den iberiske halvøya. Han døydde 8. mars i 690, og han vart erklært heilag av den katolske kyrkja. 8. mars vert derfor feira verda over som «Den heilage Julian» sin dag.

(ii) Frå side 14, litt fritt omsett av meg. 

(iii) Uttrykket «ein femtekolonne» kjem frå den spanske borgarkrigen då Franco tok makta (1936-39). Det vart brukt om slike som sympatiserte med og arbeidde for fienden bak eigne linjer.

(iv) «Dhimma» er eit arabiske ord som betyr pakt eller avtale. Muslimsk tradisjon gjev «boka sine folk» ( dvs. jødar og kristne) rett til å leva relativt fritt i eit muslimsk samfunn, berre underlagt visse reglar og ein spesiell skatt. 

(v) Perez nemner i denne samanheng ei rute for slavehandel som gjekk gjennom Verdún og Rodanodalen, og som jødane i praksis hadde monopol på. 

Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.