Framsida på bladet eg fekk tak i

At det går an!

I dag, (her skulle eg etter gammal kutyme lagt til «kjære lesar»), har du all grunn til å tru at eg har forvilla meg bort mellom ville gallarar, ville belgiarar og ikkje minst ville villsvin! Men då må du tru om att! Og om edruelege folk står fram og hevdar at Don Quijote eller i alle fall han som skreiv soga, var jødar, så er helten i dag noko av det mest anti-jødiske eg kan tenkja meg. 

Det var ein gong… 

Slik starta eventyra før, og sidan eg skriv om fortida, kan det vera eit godt utgangspunkt for år 50 før Kristus. Romarriket hadde då ete seg fram over på tre kontinent. Det skulle endå ta 250 år før riket nådde sin maksimale storleik. 150 seinare vart romarane jaga frå Spania, og imperiet gjekk etter kvart til grunne. 

«Teikneserie» eller «Serie-med-teikn»?

Heftet eg viser til, seier at «…tilværelsen er ikke helt enkel for de romerske legionærene, i de befestede garnisonene Lillebonum, Laudanum, Barbarium og Aquarium». Ingen av dess garnisonane låg i Spania, men der dei norske vikingane hadde slege seg ned i Nordvest-Frankrike!  

Kanskje Asterix & Co var etterkomarar etter «Gange-Rolv» alias «Rollo av Normandie»? Etter bileta i heftet kan eg godt tru at hestane hadde problem med å bera dei og, stormaga som dei fleste er! Kanskje Vilhelm Erobraren av Normandie (som tok England i 1066 og grunnla den normanniske kongeslekta der) også voks på same greina?

Stjerne-helt av nordisk slekt????

Asterix

«Stjernehelten» i soga er den vesle tassen Asterix som med bautasteinhoggaren Obelix og dei andre gallarane er romarane sin største skrekk. Det trur dei om seg sjølve heilt til ein romersk soldat på «ferie» i Gallia fortel at Cesar seier belgiarane er dei verste! Noko så hårreisande må motbevisast, og dermed går hovding  Majestetix med Asterix og Obelix til Belgia for å visa at belgiarane ikkje verre enn gallarane!

Sjølvsagt er Cesar og legionane hans med i soga. Garnison etter garnison vert raserte og til slutt får dei to hovdingane høyra dommen av Cesars eigen munn! 

Svaret og mykje meir kan du lesa sjølv om du får tak i dei gamle hefta. (Mine teikneserielesande etterkomarar er for lenge sidan flogne or reiret, så eg måtte til «Brukt’n» for å kjøpa eit. Der fann eg eitt einaste og velbrukt Asterix i eit hav av andre gamle teikneseriar! Kjem du innom kan du få låna det!)

Gallisk og belgisk krigsråd....

Kvar har så jødane i Spania med Asterix å gjera? 

Jau, romarriket hadde stadig problem med krigerske stammar frå nord. Historikaren Titus Livius skriv at romarane først møtte «keltarane» (i) i krig rundt 400 år f. Kr. Då var dei komne langt inn i Italia. 

«Keltarane» var eigentleg mange ulike folkegrupper som romarane gav namn etter området dei kom frå. På den bakgrunn kan namna «gallarar» og «belgiarar» vera rette. Lingvistisk sett snakka dei språk av indoeuropeisk opphav, slik me norske også gjer.

I Spania vert desse omtalte som «los visgodos», eit samlenamn for krigarar med vest-germansk eller vest-gotisk opphav. «Godane», opphavet til namnet, levde vest for elva Dniéper, i dag Dnipro, som kjem frå Russland, renn gjennom Ukraina og ut i Svartehavet.

Skjermdump frå Wikipedia

Det vestgotiske riket

Det første visgodiske eller vestgotiske riket i Spania vart grunnlagt i 418. Med tida rådde dei over store delar av halvøya og Frankrike fram til starten på 700 talet då dei muslimske hærane tok til å leggja Spania under seg. 

Vestgotane vart sett på som «barbariske heidningar» som undertrykte den katolske majoriteten i Spania. Andre kjelder omtalar dei som «ariske kristne»! Altså ikkje-katolikkar.

Det ser det ikkje ut til å ha vore konflikt mellom jødane og dei vestgotiske styresmaktene i starten på denne perioden. Problema starta først då son til kong Leovigildo (ii), Recaredo (iii)  gjekk over til katolisismen. Om dette skriv Joseph Perez:

«Frå denne augneblinken vart situasjonen for jødane endra. Dei var einaste minoriteten i eit land som offisielt var katolsk. Recaredo starta med sin diskriminerande politikk med å innføra lovar som hadde eksistert før, og la til nye. Det vart på nytt forbode for jødar å ha kristne slavar, forbod mot blanda ekteskap, og forbod mot at jødar kunne ha offentlege verv».

Sonen han, Sisebuto (iv) starta regelrett forfylging. Han førde vidare vedtaka faren hadde gjort, men vende seg no mot jødane som hadde omvendt seg til katolisismen. Dei vart mistenkte for vera katolikkar offisielt, men å praktisera jødedommen internt. 

Chintila (v) ville tvinga jødane med makt til å verta katolikkar. Han innførde avretting ved pisking eller bål, og «det vart vedteke reglar som liknar lovane om reint blod slik me kjenner frå moderne tid». (vi) Kong Egica (vii) gjorde jødane, også dei som hadde gått over til katolisismen, til slavar.

Det store spørsmålet er kva motiv som låg bak denne forfylginga av den jødiske minoriteten som ikkje utgjorde nokon fare for riket korkje økonomisk eller politisk. 

Perez seier: «Ut frå religiøse motiv og for å skapa einskap i landet, er det at det vert arbeidt for å få slutt på jødedommen på (den iberiske) halvøya.» (viii)

Dette får vera nok for i dag….

-------------- 

(i) «Keltarar» er eit samlenamn for forskjellege folkegrupper nord og vest for Alpane. Slik meg forstår det, er dette dei same folka som vert omtalte som «gotar». 

(ii) Han vert og omtalt som Liuvigild, Leuvigils, Leovigil og Leovigildo, konge frå 569 til 586. 

(iii)  Han vert og kalla Reccared 1, Flavius Reccardus og Flavius Recaredo, konge frå 586-601.

(iv) Også kalla Sisebut, Sisebutus, Sisebuth, Siseburog Sigebut, konge frå 612 til 621. 

(v) Konge  frå 636 til 639.

(vi) Sitat frå side 13 i boka. Han siktar nok her til nazilovane.

(vii)  Også kalla Ergica, konge frå 687 til 701/702. 

(viii) Sitat frå side 14-15 i boka. 

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Første eg fekk boka av Josefus

Om jødar og romarar

Etter kvart som eg har lese om jødefolket gjennom tidene, har eg innsett at alt ikkje er så enkelt som då eg gjekk på skulen. Me las bibelsoga og lærde om den forferdelege kong Herodes, - som eg den gongen trudde var romar,  han som drap alle småborna i Betlehem berre for å ta livet av Jesus. I tillegg øydela romarane templet, raserte Jerusalem og drap ei uhorveleg mengd jødar. Alt var klåre bevis på kor «fælt» romarane for åt!

I Paraguay fekk eg eit brukt eksemplar av Josephus: «The jewish war». (i) I den tida var det misjon og indianarar som opptok meg. No, etter eg vart pensjonist, har eg vorte «hekta» på alt som har med jødar å gjera. (Har du har fylgt bloggen min ei stund, veit du det….)

Josephus

Innleiinga i boka av Josephus, er eit resyme av livet til forfattaren. Hans eigentlege namn var Joseph ben Mattias, men han tok det romerske namnet Flavius Josephus, «ein skikk frigjevne slavar brukte ved å ta namnet til herren sin». (ii) Josephus var fødd i år 37 f. Kr. og vart 63 år gammal, var av jødisk presteslekt på farssida og av hasmoneisk kongeslekt på morssida.

Han hadde ein vanleg oppvekst i Jødeland, og med sin familiebakgrunn høyrde han til overklassen. Han var i Roma i år 64 då Nero brende byen, og i år 66 vart han utnemnd til guvernør over Galilea. Dette hindra ikkje at Vespasian fekk han fengsla. Trass dette var Josephus trufast mot romarane, og ved enden av maktmaktkampen hadde han imperiet si fulle støtte. Vespasian gav han jord som var konfiskert frå andre jødar i Jødeland. Sjølv budde han i Roma, skilde seg etter romersk skikk frå ho som var mor til sønene hans, og gifte seg med ein rik romersk arving.

Ei bok som gjorde sterkt inntrykk

Mykje av livet brukte han til å skriva bøker, men han var og kjend talar og politikar. På engelsk heiter bøkene hans: «The Jewish War», «Antiquities of the Jews», «Life» og «Against Apion».  I ettertid er han omtalt som både den beste historikaren når det gjeld denne perioden av jødane si soge, men samstundes «Svikaren frå Jerusalem». (iii)

Barnemordaren Herodes

Josephus levde i ei tid då det føregjekk kamp om kven som skulle styra både Jødeland og Roma. Cesar vart drepen og Augustus kom til makta. Ein av jødane som kjempa om makta i Jerusalem, Herodes, hadde rømt til Rom, og makthavarane i Roma fann at han var den «ideelle» kandidaten til å styra Jødeland. Simon Schama skriv: «Herodes var den typen jøde dei (romarane) kunne lita på. Hans evne til å føreta uhyggelege drap (mot sin eigen familie om nødvendig) var eit anna teikn på kor avhengig han var av makt. Det skadde heller ikkje at han hadde ein spesiell karisma: Smilet til eit rovdyr». 

Octavian som seinare tok namnet Augustus, likte Herodes, og senatet utnemnde han offisielt til «Konge over jødane». Dei utvida også området han skulle styra. (iv) Det var denne Herodes og sønene hans me lærde om i Bibelsoga i gamle dagar….

Baksida av same boka...

Dei jødiske opprøra i år 70 og 133.

Heile den tida romarane styrde Jødeland, ulma det opprør mot makthavarane slik det og hadde gjort i den greske perioden. Eg vil ikkje gå vidare inn på dette, men for deg som vil vita meir enn det som finst i norske sogebøker, vil eg tilrå: På dansk Karen Armstrong si bok: «Jerusalem. Tro, historie (og) politikk». (v) Den andre er: «Jerusalem. The biography» av Simon Sebag Montefiore». (vi) Denne siste gjorde sterkt inntrykk på meg.

Jødar og romarar i Spania.

Me veit ikkje når jødane kom til Spania. Nokre meinar dei første kom då det første templet vart øydelagt i  587 f. Kr. Romarane la under seg Nord-Afrika og deretter Spania rundt år 200 f. Kr.. Då var der fastbuande jødar forskjellege stader. Landet var først to provinsar, men keisar Augustus delte halvøya i  tre under namnet «Hispania». Romarane rådde der heilt til rundt år 400 e. Kr.

Etter at templet og Jerusalem vart øydelagt i år 70, auka talet på jødar sterkt. Det fanst jødar mange stader på fastlandet og på dei spanske øyane i Middelhavet. Dei fleste historiske bevisa frå denne tida er knytte til den katolske kyrkja som meinte jødane dreiv proselyttisme. (vii)  Grunnen til desse klagene var truleg mange ekteskap mellom jødar og ikkje-jødar.

Det synest å vera klårt at jødane ikkje utgjorde noko eiga etnisk gruppe, eller var knytte til spesielle yrke. Joseph Peres skriv: 

«Jødane utgjorde heller ikkje noko eigen sosial klasse. Der var rike og fattige, og jødar på alle (sosiale) nivå. Nokre var handelsmenn, men det ser ikkje ut til at dei dreiv med utlån av pengar. Me veit mange hadde skaffa seg jord og dreiv den med slavar eller hadde landarbeidarar. Kort sagt var den yrkesmessige fordelinga av jødane lik kva som helst folkegruppe i området. Ser me bort frå religionen, skilde dei seg ikkje ut frå resten av folket». 

Om jødar i Spania

Religion og politisk makt.

Kyrkjemøtet i Nikea (i 325) la premissane for den religiøse utviklinga i Romarriket, og det er ikkje lett å skilja mellom kyrkjeleg og politisk makt. Restriksjonar mot jødane kom sjølv om dei hadde budd i landet i mange hundre år og kjende seg like «spanske» som alle andre. Forfylginga var ikkje frå dei «verdslege», romerske styresmaktene, men frå kyrkja. Her er eit døme:

Kyrkjemøtet i Elvira (Iliberis) forbaud kristne kvinner å gifta seg med jødar, kristne og jødar hadde ikkje lov å sitja med same bord å eta, og kristne menn hadde ikkje lov å driva hor med jødiske kvinner…» (viii)

------------------ 

(i) Pinguin Books Ltd. Baltimore, 1960. 

(ii) Sitat frå side 9 i boka. Han vert kalla «Joseph bar Matthias», s. 130 i «The History of the Jews», av Simon Schama, Harper Collins ed., New York 2013.

(iii) På norsk kan du lesa meir om denne mannen og samtida hans i Paul L. Maier: «Josefus hovedverk. Illustrert utgave med oppdatert tekst, kart og tegninger». Dette er ei engelsk bok omsett av Ole Henry Halleraker og utgjeve på Hermon forlag i 1998. 

(iv) Utsnitt frå «The story of the Jews. Finding the words. 1000 BC – 1492 AD». Volum 1. Harper Colin, New York, frå kapitlet «Classical jews ?», s.130 og utover.

(v) Frå Munksgaard – Rosinante, Danmark 1996. ISBN 87-16-16104-1.

(vi) Weidenfeld & Nicolson, London 2011. ISBN 978-0-297-85265-0.

(vii) Jødedommen er den einaste av dei tre monoteistiske religionane som ikkje arbeider for å vinna menneskje over til si tru. Både kristendommen og islam har som mål å vinna «heile verda» for si tru, noko som gjennom soga har vorte gjort både med ord og våpen. 

(viii) Informasjon frå side 112-120 i Joseph Perez si bok.

Det er ikkje lov å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Omvisning på første jordbruksskulen
i Israel.

 «Det gror ikkje gras på ein allfarveg»

Dette sa dei gamle, - før asfalten var oppfunnen. Orda vitnar om ei tid då folk gjekk til fots eller køyrde med hest og kjerre og trakka ned gras og anna etter kvart det kom opp. Men tanken kan og brukast i større, geografisk målestokk, trur eg.

Ordtaket dukka uansett opp i tankane mine med eg  samanlikna spansk og norsk soge. Vårt vesle land langt oppe i det kalde, nordvestlege hjørnet av Europa, fekk ei etter måten roleg utvikling. Landet vart samla til eitt rike tidleg, enten det skjedde av Harald Hårfagre før år 1000 slik me lærde på skulen, eller litt seinare. Landet vart lite herja av framande makter. Det var heller «me» som reiste ut, enten det var som handelsmenn eller krigarar.

Kristendommen kom relativt seint til landet. Me veit heller ikkje når dei første jødane kom, men det var uansett svært seint sett samanlikna med Europa elles.

Her på verkstaden vart våpen reparert i 1948
og den berømte Davidkaen oppfunnen.

Spania, derimot, låg ved «Havet midt i verda». Rundt det låg dei kulturnasjonane som er opphavet til vår euro-amerikanske kultur i dag. Frå urgammal tid gjekk det skip aust og vest, ut og inn. Ein smal havarm skilde landet frå Afrika i sør, og i nord ligg landevegen open mot Frankrike og landa vidare nord- og nordaustover. Frå alle kantar dukka opp folk som ville ha makt, noko som gjorde at Spania først i 1492 vart det me kan kalla «eitt (og spansk) rike». Det skal eg koma tilbake til seinare om eg får helsa og levedagane.

Når kom jødane til Spania? 

Nokre meinar dei første jødane kom etter at templet vart øydelagt i 587 f. Kr. Andre trur dei kom seinare, og då først og fremst etter øydelegginga av Jerusalem i år 70. 

Identifiseringa av Spania som Sefarad, er og uråd å tidfesta. Det me veit, er at profeten Obadja skriv om jødar som skal verta drivne bort frå landet sitt, og seier: «- og dei frå Jerusalem som er i eksil i Sefarad, skal ta byane i Negev.» (i) 

Når denne profetien vart skriven, er uvisst. Obadja kan ha levt om lag 800 år før Kristus, eller 300 år seinare. (ii) Sefarad, som namn på Spania, dukka truleg opp 1000 år etter Kristus. Først og fremst etter at jødane vart kasta ut av Spania i 1492, kom ordet i vanleg bruk og dei bortviste jødane vart kalla «sefardiske jødar».   

Uten slit og trua på «Eretz Israel»,
ville landet ikkje eksistert i dag..

Litt om språk.

Jødane vart også kalla «hebrearar» og språket deira vart kalla «hebraisk». Det er eit gammalt semittisk språk i slekt med andre språk i Midtausten. Desse språka har det til felles at dei vert skrivne med eigne teikn og frå høgre mot venstre. Altså motsett det som er vanleg i vår kultur i dag.

På Jesu tid var arameisk mykje brukt i Jødeland. Frå starten av var arameisk det me kallar «trade language», altså eit språk brukt som «bru» mellom forskjellege folk i samband med handel osv. Vår Bibel har få arameiske sitat, til dømes Jesu ord på krossen: «Elí, Elí, lemá sabaktáni?» (Matt 27, 46b).

Det er vanleg meint at hebraisk gjekk etter kvart ut av daglegtalen til fordel for andre språk. Derimot i religiøs samanheng var hebraisk uløyseleg knytt til trua.

Dette gjeld like mykje i praktisk arbeid
som i utviklinga av moderne hebraisk.

Den sionistiske oppvakninga 

Då sionismen tok til å gjera seg gjeldane på 1800-talet, var hebraisk rekna for eit utdøydd språk. Det eksisterte skriftleg i religiøse samanhengar, men jødar flest snakka enten «Yiddish» eller «Ladino». 

«Yiddish» er eit blandingsspråk med tilknytning til gammal-tysk, brukt av aschkenasiske jødar. Dette språket var det dominerande i nordlege delen av Europa og var det språket dei jødane som etter kvart busette seg i Noreg, brukte seg i mellom.

«Ladino», også kalla «Sefardisk», er eit språk som utvikla seg i Spania i mellomalderen, og som etter 1492 spreidde seg til Nord-Afrika og rundt Middelhavet dit jødane rømde. Etter som fleire og fleire jødar kom seg over til Sør-Amerika, vart det og vanleg brukt mellom jødar der.

På denne bakgrunnen, og ut frå draumen om «Eretz Israel», slik eg forstår det, var det Eliezer Ben-Yehuda (iii) starta arbeidet med å vekkja til live det hebraiske språket. I dag er det Israels nasjonalspråk og tilpassa alle sider av eit moderne samfunn, både til vitenskap og daglegliv. Likevel er Yiddish og Ladino framleis i bruk og særleg mellom jødar utanfor Israel.

I komande bloggar vonar eg mellom anna å finna ut meir om jødane i Spania, og kvifor Ladino, trass alt det vonde som vart gjort mot jødane der, framleis eksisterer og står så sterkt i mange jødiske samanhengar.

-------

(i) Siste del av vers 20 i Obadjas bok.

(ii) Han skriv om fiendar som erobra Jerusalem. Det er då særleg to tidspunkt som er aktuelle. Det skjedde i kong Jorams tid, ca 850 år f.Kr. Det same skjedde då babylonarane kom i 587 f. Kr. 

(iii) Eliezer Ben-Yehuda, f. 1858 i Luzhky, Kviterussland, d. 1922 i Jerusalem. Ben-Yehuda gjorde aliyah i 1881. Han gav ut første ordboka i moderne hebraisk i 1904. Ein stor del av arbeidet med å gjera hebraisk til eit funksjonelt dagleg-språk, var konstruksjonen av ord som gammalhebraisk ikkje hadde. 

---------------

Bibelsitatet er frå Norsk Bibel, nynorsk omsetjing. Bileta er mine eigne.

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

 Verdas nest mest lesne bok?

Det er vanskeleg å vera i Toledo som ein gong var hovudstad i denne delen av La Mancha, utan å treffa Don Quijote, eller Don Quixote, som han heiter her.

Om du og vil reisa i Don Quijote sine fotspor, kan du gjera same turen som hidalgoen gjorde. Sikkert verd pengane sjølv om «Rocinante» går på hjul og «Sancho Panza» er ein betalt guide med moderne spansk og engelsk som språk. 

Desse to ser ein mange stader i Toledo

Boka «Don Quijote» vert omtalt som det beste av spansk novellkunst. Noko anna er vel utenkjeleg sidan boka er ei av dei mest lesne og omsette bøkene i verda, - etter Bibelen.  Miguel Cervantes (i) skreiv boka i to omgongar, første del i 1605 og andre del i 1615. Boka, eller rettare sagt bøkene, fortel om ein forvirra «hidalgo» som reid rundt på La Mancha og gjorde storverk slik dei spanske riddarar var vidkjende for. Heimstaden hans var Alcala de Henares, ein liten by litt nord-aust for Toledo. Derifrå reid Don Quijote tungt væpna ut i verda på sin trufaste hest, Rocinante. Væpnaren hans, den kloke Sancho Panza, reid på eit esel og var medhjelpar i prosjektet. Det var han som til slutt fekk den forvirra herren sin tilbake til det normale liv.

Kva har Don Quijote med jødar å gjera? 

Eg leitte både på norsk og engelsk ei eventuell tilknytning, men utan resultat. Deretter på spansk, og der var mykje.

«Flygefisken»

Det første eg fann, var bloggen til Martin Cristal. (ii) Han hadde funne fleire sitat relaterte til muslimar eller «moros», men berre eitt om jødar. Cervantes skriv i kapittel 8 i siste del av verket: (Eg) « … trur, fast og sant på Gud og det inneber truskap til den romersk katolske kyrkja, og dermed, slik eg er, ein dødeleg fiende av jødane….» (iii) 

Kva fortel sitatet? 

Denne fortel meir enn den over...

Først og fremst at Don Quijote var eit barn av si tid. Dette var skrive hundre år etter utvisninga av jødane frå den iberiske halvøya. (iv) Det store spørsmålet på den tida var om dei jødane som hadde konvertert eller blitt tvangsdøypte i den katolske kyrkja, var «sanne» kristne. Dersom dei vart tekne i til dømes å halda sabbat, arbeida på ein søndag eller bøya seg fram og tilbake under bøn, var dei «eigentleg» jødar, trass dåp og vedkjenning. Det kunne kosta dei livet. Den spanske teksten viser det endå betre enn mi frie omsetjing. Don Quijote var «enemigo mortal … de los judíos».

Ein rabbi

Rabbien Daniel ben Itzak frå den israelittiske forsamlinga i Asturias, tek utgangspunkt i ei bok som gjennom ein analyse av teksten i Don Quijote, prøver å bevisa at Cervantes eigentleg var av jødiske ætt. Med andre ord at han var etterkomar av jødar som hadde teke katolsk tru frivillig eller under tvang.

Rabbien stør opp om teorien ved å visa til ting Sanchez og Don Quijote seier. Ofte er dette omskrivingar av gamle jødiske ordtak eller lærdommar. Ben Itzak skriv om temaet ut frå jødisk mystisisme – kábala. (v) Han skriv:

«Boka (den han refererer til), som i tillegg til å vera grundig fundamentert, er eit tydeleg bevis på at forfattaren, slik han sjølv seier om Cervantes, kjenner desse jødiske kjeldene «altfor godt til ikkje å vera jøde, eller i alle fall ein «hemmeleg jøde». (vi)

Ut frå sin eigen kunnskap skriv han artiklar for å understreka det same, - at Cervantes i realiteten var jøde…

Gåvene eg har kjøpt med heim til oldeborna...

Endå eit eksempel

På internett fann eg «Enlace judío», ei side som er oppteken av jødedom og jødedommen sine forskjellege forgreiningar. Artikkelen eg las, er skriven av Santiago Trancón. Han skriv:

«Den jødiske arven i vårt land har vorte viska ut på uforståeleg vis. Til dømes dekkjer litteraturhistoria over at Luis Vives, Antonio de Nebrija, Jorge de Montemayor, Fray Luis de León, Juan de la Cruz, Teresa de Jesús, Vélez de Guevara, Tirso de Molina, Luis de Góngora, Fernando de Rojas, Francisco Delicado, Mateo Alemán og til og med Miguel de Cervantes, var etterkomarar av jødar. Der finst mange fleire.»

Vidare viser han til Américo Castro som «beviste» at Cervantes hadde jødisk bakgrunn:

 «Don Quijote seier ikkje til dømes, i motsetning til Sancho, at han er gammal kristen, berre at han er kristen. Han et ikkje grisekjøt, med unnantak av «duelos y quebrantos de sabados». Tallerkenen med dette rare namnet er laga av «egg med bacon og pølse». Men kvifor heiter retten «duelos y quebrantos»? Fordi «duelos y quebrantos» er ord som spelar på omvende jødar som bryt Loven – Toraen - ved å eta grisekjøt, og arbeida på sabbaten, den dagen som er avsett til kvile og bønn. Dette var ein måte å uttrykkja seg på for å visa at ein ikkje er jøde.» (vii)

«Cervantes viser og at han kjenner Det gamle Testamentet som han siterer frå fleire gonger, men aldri Det nye Testamentet. I Don Quijote er berre nemnt ei kyrkje ein gong, og den treffer han og Sancho på nattestid. Han seier og at hebraisk er eit betre språk enn arabisk». (viii) 

Ut frå kjelder som desse ser det ut til å vera slege fast at Cervantes – og Don Quijote – eigentleg er «jødar». Og kvifor ikkje? Då er dei i slekt med Carl Marx, Mor Teresa, Albert Einstein og ei uteljande rekkje av andre i verda si kultursoge!

---------------

(i)  Miguel Cervantes, f. 1547, d. 1616. Truleg Spania sin mest kjende forfattar gjennom tidene. Var eigentleg militær. Bokproduksjonen var «fritidsprosjekt» i den tids «moderne spansk».

(ii)  Funne på Pezvolador.wordpress.com: «Blog de literatura de Martín Cristal.» 

(iii) Mi omsetjing av: “…creo, firme y verdaderamente en Dios y en todo aquello que tiene y cree la santa Iglesia católica romana, y el ser enemigo mortal, como lo soy, de los judíos, …”

(iv) Jødane vart utviste frå Spania i 1492, og frå Portugal i 1497. 

(v) Han skriv om boka «Los refranes esotéricos del Quijote, La Cábala en la obra de Cervantes (Ediciones Obelisco)» av Julio Peradejordi.

(vi) Original tekst: «El libro, además de estar debidamente fundamentado, es una muestra evidente de que el autor, tal como el mismo lo dice de Cervantes, conoce las fuentes judías “demasiado bien para no ser judío, o al menos, marrano”.» (Ein «marrano», var ein urein, eller gris. Ordet vart brukt om jødiske, «falske kristne» vurdert ut frå katolsk lære.)

(vii) Mi omsetjing av: «Don Quijote nunca afirma, en contra de lo que hace Sancho, que él es cristiano viejo, sino sólo cristiano. Nunca come cerdo, salvo “duelos y quebrantos los sábados”. Este plato, tan extrañamente llamado, se compone de “huevos con tocino y chorizo”, pero ¿por qué llamarlo “duelos y quebrantos” y comerlo, precisamente los sábados? “Duelos y quebrantos” para los conversos, por quebrantar la ley que prohíbe comer cerdo, y en sabbat, día de descanso y oración. Era una forma obligada de demostrar que no se era “judaizante”. No hay otra forma de explicar este nombre.» “Judaizante” var eit ord liknande «marrano» som vart brukt om jødar som hadde vorte kristne / kristna.

(viii) «Mi omsetjing av:  «Cervantes muestra conocer bien el Antiguo Testamento, al que cita varias veces, pero no al Nuevo. En todo el Quijote sólo aparece una iglesia, y con ella “se topan” él y Sancho “de noche”. Dice también que la lengua hebrea es superior a la árabe.»

--------------- 

Bileta er mine eige som eg har teke på turen i Spania i år.

Det er ikkje lov å bruka tekst eller bilete frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.

Spania og spansk soge i miniatyr

Eit regionshistorisk skodespel

I går kveld var me på «Puy du Fou» og såg forestillinga der frå 22.00 til 23.30. «Puy du Fou» er eit fransk selskap, men har etablert «Sueños de Toledo» med eit enormt uteteater i nærleiken av byen. Der fekk me sjå utdrag frå spansk soge fram til vår tid.

Der var minst 3000 menneskje på forestillinga. Framfor oss vart det vist scener og lysshow som illustrerte viktige hendingar og epokar.

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (1)

Rundt 1000 f. Kr. vart landet koloniseret av fønikarar og andre, etterfylgt av Hellas og Kartago. Så kom romarane som med tida misste landet til germanske inntrengjarar. Etter dei kom muslimane eller «los moros». 

Då desse var kasta ut på 1400-talet, gifte «den katolske» Isabella som rådde over Castilla og Leon, seg med Ferdinand av Aragon. Med sterk støtte frå den romersk-katolske kyrkja vart det så i 1492  gjennomført tre viktige ting:

Spania vart samla til eitt rike, ein prosess Noreg hadde gjenomgått rundt 500 år tidlegare. Det neste var at Colombus vart send ut for å finna «vegen til India». (i) Det tredje var å utvisa alle jødane som ikkje ville omvenda seg og verta katolikkar.

Av alle religionane i verda, er det berre tre som vert kalla «monoteistiske». Alle desse tre levde side om side og meir eller mindre tolererte kvarandre i Spania fram til 1400-talet. 

Litt om dei tre monoteistiske religionane

Den eldste monoteistiske religionen, og mor til dei andre, er jødedommen. Jødane sin ættefar Abraham levde frå 1812 til 1637 før Kristus. Same utrekningane seier at Moses leidde jødane ut frå Egypt i år 1273. Først då Gud gav dei bodorda og forskriftene (Toraen) på Horeb i Sinaiøydemarka, kan me snakka om jødedommen som ein religion, og jødane som ein nasjon. 

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (2)

Noko av det typiske ved jødedommen er at han ikkje har som mål å breia seg ut over jorda eller leggja under seg andre folkeslag og rike. Gud gav jødane eitt avgrensa landområde i Midtausten. Dette området, Eretz Israel, byggjer på Guds pakt med jødane, og dei misste det på grunn av utruskap mot pakta. I endetida, den me er i no, skal dei få landet tilbake fortel mellom andre profeten Esekiel. (ii) I heile GT (Tanak) er det berre profeten Jonas som vart send av Gud til andre enn jødane. (iii) 

Jesus var jøde. Han kjende frå barndommen Skriftene (= GT), og hadde ikkje noko ekspanderande mål ut over Jødeland. Derfor sa Han til den kananeiske kvinna: «Eg er ikkje send til andre enn dei bortkomne sauene av Israels hus!» (Matt 15,24). Tenesta hans var dermed heilt i tråd med jødisk tradisjon for ein rabbi. 

Kristendommen vert til tider rekna frå år 0 (iv), dvs. Jesu fødsel, men eigentleg starta den nye retningen av jødedommen (v) først etter at den lidnade Messias hadde avslutta si offerteneste. Han proklamerte då: «Eg har fått all makt i himmelen og på jorda! 19 Gå difor ut og gjer alle folkeslag til læresveinar, med di de døyper dei til namnet åt Faderen og Sonen og Den Heilage Ande, 20 og lærer dei å halda alt det som eg har bode dykk. Og sjå, eg er med dykk alle dagar så lenge verda står!» (Matt 28,18-20). Kristendommen fekk med dette eit åndeleg kall til å vinna verda, - ikkje eit kall til å innta geografiske område.

Detalj frå benkerad i katedralen i Toledo (3)

I realiteten var starten på kristendommen eit jødisk tiltak. Berre få innslag av ikkje-jødar fanst, noko bøkene i Det nye Testamentet klart viser. Men etter kvart vart talet på ikkje-jødar større enn talet på jødar, og kristendommen endra karakter.

Kanskje det er rettast å seia at først under kyrkjemøtet i Nikea i 325 fekk kykja fekk den profilen ho har i dag. Møtet var innkalla av keisar Konstantin, og vedtaka vart retningsgjevande for kyrkja sitt ansikt utad, både åndeleg og politisk.

Frå no av er utbreiinga av Jesu lære ikkje lenger berre eit åndeleg prosjekt, noko spansk soge så grundig viser. Religionen vart brukt som grunngjeving for politisk makt og overgrep både i den «gamle» verda og områda oppdagarane la under seg.

Den tredje av dei monoteistiske religionane, Islam, vart grunnlagt av Muhammed som levde frå om lag 570 til 632 e. Kr. Etter sagnet fekk han sitt profetkall under ramadan i 610, så me kan vel rekna det som fødselsår for muhammedanismen eller Islam. Heilt frå starten av var islam ekspansiv og brukte alle midlar for å breia ut Muhammed si lære. 

Under muslimane i Spania var både kristne og jødar «dhimmi», det vil seia «verna personar» som fekk bu i landet mot ei ekstra avgift og under visse definerte reglar. Dei kristne jaga muslimane frå landet under frigjeringa, og etterpå vart jødedomen forbudt ved politisk vedtak.

Eg vonar å koma med fleire detaljar om dei forskjellege epokane i tida som kjem... 

-------------- 

(i) Amerika fekk namn etter Amerigo Vespucci, den italienske oppdagaren som beviste at det nyoppdaga landet ikkje var India, men noko heilt ukjent!

(ii) Til dømes kap. 37. 

(iii) Han vert kalla «misjonæren mellom profetane», ein tittel som sikkert kan diskuterast. 

(iv) Det er meint at år 0 på vår kalendar er feil, og at det er ein feilmargin på kanskje 4 år. Dette ser eg bort frå her. 

(v) Eg føl Paulus sin tankegang i Rom 11, 13-24 der han kallar jødedommen «det gode oljetreet» som me ikkje-jødar ved tru (lik Abrahams. Sjå Rom 4,1-13) er pota inn.

Bibelsitata er frå Norsk Bibel, nynorsk utgåve. Bileta har eg teke sjølv.

Det er forbode å bruka bilete eller tekst frå denne bloggen utan skriftleg kløyve frå meg.

 Jødehat, og antisemittisme

Skjermdump frå Jerusalem Post 27.05.25

Den 27. mai hadde Jerusalem Post eit stykke av Mathilda Hellermay der ho intervjua den norske utanriksministeren Espen Barth Eide på King David hotell i Jerusalem. Han var der i samband med eit IHRA møte. (i) Som naturleg i den samanhengen, gjorde Barth Eide så godt han kunne for å rettferdiggjera seg sjølv, regjeringa og landet han representerer for alt som har med jødehat og anti-semittisme å gjera. Berre høyr her:

«Eg er svært glad i Israel og det israelske folket, men eg er ikkje alltid så glad i det regjeringa (i Israel) gjer». (ii)

«Eg er 100 % heilt, kvar dag og kvar natt, mot antisemittisme». (iii)

Dette er store ord av ein som trufast har ført vidare den anti-israelske politikken som regjeringa og tidl. utanriksminister Anniken Huitfeldt førde. Han representerer dessutan ei regjering som er halde oppe av dei antisemittiske og anti-israelske kreftene som kvar 1. mai ropar ut sitt syn under oppmarsjar og i media frå sør til nord i landet vårt.

Dei «stakkars palestinarane»…

Gaza kunne vore fult av blomstrar
 om det hadde vore Hamas sitt mål

For å rettferdiggjera sin kritikk av Israel og sitt arbeid for å hindra Israel i å få varig fred innanfor trygge grenser (iv), går Barth Eide så over til å snakka om «stakkarane» i Gaza og i «dei okkuperte områda» som han kallar Judea og Samaria. Han meinar Israel har eit tydeleg ansvar for å hjelpa desse med alt det dei treng, eller i det minste lata andre gjeva den hjelpa som trengst.

«Palestinarane» er dei einaste flyktningane i verda som har fått hjelp frå verdssamfunnet i over 75 år. Dei har behalde «flyktningestatusen» to eller tre gonger lenger enn alle andre flyktningar. Normalt vert flyktningar integrerte i samfunnet der dei er, eller i andre land om ikkje dei kan venda heim att av forskjellege årsaker. Noreg har til dømes teke mot mange slike under namnet «kvoteflyktningar». 

Desse som Barth Eide stiller seg i bresjen for, får årleg støtte frå FN, Noreg og andre land. Dei har eit skuleverk som opplærer i jødehat og kallar slike som drep jødar, for heltar. I tillegg går  internasjonal støtte til «pay for slay». Denne ordninga, som Abbas lova å få slutt på, går for fullt, men er «gøymt» under andre rubrikkar i budsjettet. Som me veit, jo meir vellukka terrorangrep og jo fleire jødar som er drepne eller skamfarne, jo betre er «pay for slay»-løna. Alt dette er offentleg kjent.

Noreg vil arrestera israleske topp-politikarar!

På spøsrmål om ICC’s (v) arrestordre mot Netanyahu og tidlegare forsvarsminister Yoav Gallant, seier Barth Eide at Noreg (sjølvsagt?) vil gjera dette fordi Noreg er bunde av avtalen med ICC. Og han legg til:

«Noreg var eit av dei første landa som godkjende Israel (og) Israel har vore sett opp til, ja, sett svært høgt opp til, i Noreg.

På fruktene skal treet kjennast!

Når sant skal vera sagt, har det funne stad ei utvikling som me ikkje likar. Men eg vil bruka alle anledningar til å gjera det klårt at Noreg ser på seg sjølv som ein sann ven av Israel, og sanne vener må samstundes fortelja venen sin at han går feil veg. Eg meinar at om eg gjekk feil veg i mitt eige liv… så burde beste venen min fortelja meg det, at eg burde leggja om kursen». (vi)

Til dette er det berre å be om at Barth Eide – og for den del Støre – sine gode vener vågar å fortelja dei at dei er fører seg sjølve og landet vårt i ulukke med politikken sin. Det fortel i alle fall Guds Ord alle som vil lesa det.

Nei takk til antisemittisk kvitvasking

Også Barth Eide veit at om arabarane hadde godteteke delinga Folkeforbundet laga i 1947, den som jødane godtok, hadde det ikkje vore aktuelt å tvinga gjennom eit «fritt Palestina» i Judea og Samaria no. Han veit og at det var Hamas som starta krigen med overfallet på sivile i Sør-Israel 07.10.23. Dei drap nesten 1200 menneskje og tok fleire hundre levande og døde med tilbake til Gaza. Kvar einaste av desse over 400 dagane sidan kunne Hamas gjeve tilbake dei bortførde og fått slutt på krigen. I staden brukar dei fangane som pressmiddel, driv krig med kvinner, born og eldre som skjold, osv, osv.

Inkvisisjonens stempel på eit skåp i ein gammal
jødisk synnagoge, no er museum, i Toledo, Spania

Mi gjennomlesing av M. Hellermay sin samtale med Barth Eide, gjer at eg sit att med eit trist inntrykk. Samstundes som utanriksministeren prøver å teikna eit glansbilete av seg sjølv, av «oss» nordmenn og Noreg som land, står han støtt med dei som hatar jødane og vil dei vondt. 

Kunne me måla Huitfelds, Barth Eides og Støre sine ord om denne konflikta i liter, ville deira kritikk av Hamas og alle dei andre som vil utsletta Israel og drepa alle jødane der, truleg få plass i ei fingerbøl. Anti-Israel-utspela derimot vert eit hav!

-------------------

(i) IHRA står normalt for The International Holocaust Alliance som vart grunnlagt i 1998, og hadde då 35 medlemsland.

(ii) Mi omsetjing av: «I am very fond of Israel and Israel’s people. I am not always so happy about what the government does.» (Parantesen er sett inn av meg for samanhengen si skuld).

(iii) Mi omsetjing av: «I am 100% totally, every day and night, against anitsemittism».

(iv) Med Intifadaen i tankane, Hamas sitt angrep 07.10.13 og Hizbolla si enorme oppbygging i Sør-Libanon for å utrydda Israel og drepa alle jødane i landet, er grensene for ein «palestinsk stat» i Judea og Samaria, ei klar støtte til dei som ynskjer Israel og israelittane sin død og undergang. 

(v) ICC er International Criminal Court med sete i Haag, Nederland. 

(vi) Mi omsetjing av: «Norway was one of the first countries to recognize Israel (and) Israel has a very high esteem in Norway, to a very high degreee.  Of course, this has also been met with the disappointment of developments that we don’t like. But I will use any opportunity to make clear that Norway sees itself as a true friend of Israel, and true friends sometimes have to tell their friend when we think they are on the wrong track. I think if I do something wrong in my personal life… my best friend should come and tell me that, you know, you need to change course». 

På veg opp frå Middelhavet

 Det vakraste av Spania?

Ein treng ikkje heita Don Quijote for å synast at «Castilla La Mancha» er vakker!

Etter nokre timars flytur frå Flesland, landa me i turistbyen Alicante. Middelhav og bading stod ikkje på vårt program, så etter å ha teke ut leigebil på flyplassen, bar det nordover gjennom eit grått og tørt landskap. Det hadde snøa i Sierra Nevada, fortalde media, og regna i sentrale delar av landet, men lite hadde nådd skråningane der nede. Nokre slott frå mellomalderen viste seg i åsane, men heller ikkje dei me var komne for å sjå på.  Lange rekkjer av vindmølner på åstoppane, inviterte heller ikkje til nærar studium. Dermed gjekk reisa for full fart – stort sett 120 km/t – på eit heilt anna vegnett enn vårt vesle land byr turistane sine!

Då åsane og kysten var lagt bak oss, opna det flate, grøne og vakre «Castilla La Mancha» seg. Ei høgslette på rundt 80 000 kvadratkilometer og eit folketal på godt og vel 2 millionar. I gjennomsnitt ligg ho 696 meter over det blå Middelhavet bak oss.

Spansk vegkanvegetasjon

Jorda såg ut til å vera raud sandjord, og etter regnet var landskapet grønt og frodig. Eit landskap som minte om Sør-Amerika. Det var nesten som å koma heim!

Lengst sør låg store vidder med grågrøne oliventre eller endelause rekkjer med sterkt tilbakeskorne drueplantar. Det er trass alt vår på desse kantar og! Innimellom såg me «åkrar» der dei dyrka solenergi, mange så avanserte at skjermane føl sola som siglar si evige reise frå aust til vest. Sikkert god økonomi i desse åkrane i dette sol-landet! Og vegkantane lyste av raude og kvite anemonar mellom tistlar og strå.

Me hadde leigd hus i Fuensalida, ein landsby ein halv times køyretur nordvest frå Toledo. Ein roleg by med godt 11 000 innbyggjarar og lågare prisar enn i turistmagneten Toledo. I omlandet ser det ut til at bøndene satsar mest på kornproduksjon, men regnet – særleg i går kveld - la flatt mykje av det som var kome lengst. Eg vonar det reiser seg att så det modnast på skikkeleg vis. Aksa verkar tunge, men er grøne framleis.

Toledo

Utsikt over Tajo nær «La juderia»

Elva Tajo, eller Tejo som ho heiter når ho renn over til Portugal, er lengste elva på Pyrenehalvøya med  sine 1007 kilometer. Ho har grave ein dal gjennom høgsletta og vore ein barriere for både sivil og militær aktivitet. Derav namnet.

Ein eller annan gong slo ein eller annan seg til der elva buktar seg rundt ein liten ås. Andre kom etter, og med tida vart husa til ein by. Toledo. Store murar i tilegg til elva, gjorde byen bortimot uinntakeleg.

På toppen av byen ligg borga med det veldige militærmuseet. «La juderia» litt lenger nede har merke i asfalten eller mellom gatesteinane. Suvenirbutikkane ligg tett i tett mellom museum der du kan læra om El Grecos liv og produksjon, to eks-synagogar, eit utal kyrkjer og så vidare. Alt tilrettelagt på beste turist-industri-vis, og med god mat etc. til varme og slitne turistar.

Eg, einspora som eg er, var komen for å læra om livet til jødane som ein gong budde i denne delen av Spania. Eg vart «djupt vonbroten» som han sa, gamle og trauste Bondevik då politikken vende vrangsida til. Alt eg fann var museum i to gamle synagogar.  Om det reelle livet jødane gjennom hundreår etter hundreår hadde levt fram til 1492, hadde dei lite å fortelja.

Gatemerke rundt

Kva tid jødane slo seg ned her, veit ingen. Profeten Jonas levde 900 år før vår tidsrekning. Han motsette seg Guds ordre om å dra mot aust til Ninive. «Men Jonas stod opp for å røma til Tarsis, bort frå Herrens åsyn. Han drog ned til Joppe, og der fann han eit skip som skulle til Tarsis. Så betalte han for ferda og gjekk om bord for å fara med dei til Tarsis, bort frå Herrens åsyn.» (Jon 1,3).

Ingen veit heilt sikkert kvar denne Tarsis var, men mange trur det var byen Tharsis i Andalucia, litt vest for Gibraltar og ikkje langt frå grensa til Portugal. Her var gruvedrift frå gammalt av, og kanskje det den gongen var eit viktig handelssentrum? Bibelen fortel om kong Salomo: «For kongen hadde skip som fór til Tarsis saman med mennene åt Hiram. Ein gong kvart tredje året kom Tarsis-skipa heim, lasta med gull og sølv, elfenbein og aper og påfuglar.» (2.Krøn 9,21.) (i)

«La juderia»

Obadias, eller Abdias som han vert kalla på andre språk, levde rundt 100 år etter Jonas. Han profeterte: «.. dei bortførde frå Jerusalem, dei som er i Sefarad, skal ta i eige byane i landet mot sør.» (Obadias vers 20).

Denne profetien vert knytt til jødane i Spania og Latinamerika, dei såkalla «sefardiske» jødane. Det vert sagt at mange av jødane som slo seg ned i Spania, var frå Judea og Jerusalem. Dei hadde ein intellektuell gullalder då det vart snakka om «Sefarad» som «det nye Jerusalem». Men alt vart øydelagt under forfylgingane frå den katolske kyrkja og utvisninga jødane frå Spania i 1492, og frå Portugal i 1497. 

«..byane i landet mot sør» vert i dag sett i samband med Negevøydemarka. Beersheba med fleire byar er plogspissar i utviklinga av det moderne Israel, slik Ben Gurion drøymde om. Ut frå Obadia-profetien er det venta at når dei spansktalande jødane for alvor vender heim til Eretz Israel, vil det skje til Negevområdet. (ii)

Sefardisk litteratur

Jødisk soge på den iberiske halvøya, eller Pyrenehalvøya, må eg lesa meir om. Bøker fekk eg kjøpt på musea i Toledo, nokre på den jødiske bokhandelen i Madrid, og andre på ei årleg bokmesse i same byen. Det skal du få lesa meir om neste veke om alt går etter planen….

(i) Det same står i 1. Kong.10,22.

(ii) Eg har sjølv kjøpt varer i Beersheba av sefardiske jødar frå Argentina. På badestranda i Asdod trefte eg andre frå same landet. Dei sola seg og nytte sin argentinske, grøne mate-te.

Bibelsitata er frå Norsk Bibel, Nynorsk utgåve. Bileta er mine eigne.

Der er forbode å bruka bilete edller tekst frå denne bloggen uten skriftleg løyve frå meg.